четверг, 22 мая 2014 г.

Сыдыкъа Шахин БИТАМ КЪЫРЫМГЪА КЪАЙТМАКЪ ХАЯЛЫНЕН ЯШАДЫ

Янъы дюнья 16 майыс 2014 с.

Сыдыкъа Шахин

БИТАМ КЪЫРЫМГЪА КЪАЙТМАКЪ ХАЯЛЫНЕН ЯШАДЫ

Мен Къырымдан 20 яшында чыкъкъан Афизе къызы Шефикъа, 1944 сенеси 18 яшында чыкъкъан Ферит Чонъгъар, 1944 сенеси 38 яшында чыкъкъан Фахреттин Къараильяслынынъ торуны олам.
Афизе 16 яшында акъайгъа берилип, 17 яшында биринджи баласыны къуджагъына алгъан. Амма балачыгъы 6 айлыкъ олгъанда кечине, 40 куньден сонъ акъайы да вефат эте. Бойлеликнен, он еди яшында тул къала.
19 яшында Афизе Тюркиеде окъуп, Къырымга къайтып, мында имамлыкъ ве мектепте оджалыкъ япкъан Умерогълу Эбубекирге акъайгъа чыкъа. 1920 сенелерде Къырымда энъ дешетли ачлыкъ вакъытлары… Акъайы имамлыкътан ве оджалыкътан алгъан акъча къорантагъа ете. Амма халкънынъ буюк къысмы ачлыкътан чекише. Афизе сонъунда бала ве торунларына халкънынъ о замандаки вазиетини бойле тариф эткен: "Ойле бир вакъыт эди ки, ёлда бир ат олюп тюшсе, адамлар бирден этрафыны сарып, 5 дакъкъадан сонъ атнынъ кемиги биле къалмай эди. Адамлар ач эди…". Иште, бу къыйынлыкълар ичинде экинджи баласы Шевкъиени тапа.
Бир кунь, акъшам вакъты кимдир къапыларыны чалгъан. О гедже олып кечкенни Афизе шай анълата: "Бекир къапыны ачты. Анда бир апай тура эди. Бетинден агълагъаны корюне. Бекирден ярдым сорады: "Оджам, акъайым эки кунь эвельси кечинди, дефн этип оламадыкъ. Бизге ярдым этинъиз. Аз эвельси озюмни акъайымнынъ янында таптым, элимде де пычакъ... Акъылым башыма кельгенде озюмден къоркътым, нефрет эттим. Оджам, даа не къадар даянмагъа чарем бар, бильмейм, балаларым ач…" - деди. Бекир барып, о акъайны бакъты… Къайткъан сонъ манъа: "Афизе, мен энди даянып оламайым. Тюркие деген янъы къурулгъан бир девлет бар экен. Мен анда бараджам. Анда иш ве эв тапсам, сонъра сен де Шевкъиенен келирсинъ" – деди».
Даа бир яшында олмагъан балачыкънен Къырымда ялынъыз къалмагъа къоркъкъан Афизе, акъайынен Тюркиеге бармагъа истей. Амма вакъытлары аз эди. О гедже Къырымдан Тюркиеге учь геми кетеджек экен. Кетмезден эвель анасынен сагълыкълашмагъа истеген Афизеге акъайы кечке къалмайыкъ деп разылыкъ бермей,. Янларына гемиде отурмакъ ичюн ястыкъ ве аш пиширмек ичюн къазан алып, скелеге ашыкъалар. Афизенинъ анасы къызынынъ Тюркиеге кетеяткъаныны эшиткенинен , эвден чапып чыкъа ве гемиге етишмеге тырыша. Амма о кельгенде геми чокътан Къырымдан чыкъкъан эди. Афизе Къырымгъа сонъки кере айланып бакъкъанда, къалабалыкъ ичинде анасыны коре ве онъа сонъки дефа элини саллай…
О гедже Къырымдан чыкъкъан учь гемиден тек бир данеси Тюркиеге кельди. Къалгъанлары руслар тарафындан батырылгъан. Афизе, Бекир ве Шевкъие частлы экенлер. Самсунгъа келип чыкъалар. Анда янъы бир аят къуралар, янъы баштан…
1926 сенеси Афифе Шефикъа адлы экинджи къызыны тапты. Иште, шу Шефикъа меним битам ола. Битамнынъ айткъанына коре анасы Афизенинъ Къырымгъа асретлиги ич сёнмеген, йыл сайын эп арткъан, юрегини сызлаткъан, геджелери юкълатмагъан. Арадан пек чокъ йыл кечкен сонъ 1954 сенеси Афизе анасындан хабер ала. Анасындан кельген мектюпте къырымтатарлар 1944 сенеси майыс 18-де сюргюн этильгенлери ве аля даа Къырымгъа къайталмагъанлары язылгъан. Афизе къартанамнынъ Ватангъа асрети Шефикъа битама вариет къала. Шефикъа битам ич корьмеген Къырымгъа къайтмакъ хаялынен яшап, 94 йыл омюр корьди, амма Къырымгъа ойле де барып оламады. Шефикъа битамнынъ къызы, къызынынъ къызы мен де Тюркиеде догъдыкъ. Амма анам ве бабам, агъам, къардашым — къырымтатарлармыз. Аталарымыз бу ерлерге меджбур олып кельдилер. Ватан топракъларыны, Къырымны, аналарыны быракъып кельмеге меджбур олгъанлар. Яшамакъ ичюн, балаларны яшатмакъ ичюн… Мен бу нечюн мында олгъанымны унутмайым. Ич бир вакъыт унутмайджам.
Сыдыкъа Шахин


Бу исе Сидика Шахиннинъ икяесине фотолар. Биринджи фотода ( 1926 сенелеринден сонъ Туркиеде чыкъарылгъан)  -Bitam Süyrüktaşlı(Belakamenka) Afize hanım, teyzem Şevqiye, qucaqta anam Şefiqa - Türkiyeğe kelgenleri bir eki sene olğan. Экинджиси исе - Bitamnıñ(anamnıñ anası) anası Şahsine, ağaları Kurt Molla, Veliullah, kardaşları Beytullah ve Azime(Süyrüktaş Qırım) - 1920'

Хатидже Ардаширова Сюргюнликте сагъ къалгъанлар

Янъы дюнья, 16 майыс 2014 с.
Хатидже Ардаширова

Сюргюнликте сагъ къалгъанлар


Дляра Аметова Керичте догъды. Онынъ акърабалары арасында дженк къараманлары чокъ. Амма олар акъкъында малюматлар деерлик сакъланып къалмады. Дляра аптенинъ де аяты бир къач кере телюке астында къалгъан эди. О сагъ-селямет юргени ичюн Аллагъа шукюр эте.
Дляра Аметова 1930 сенеси Керичте, шимдики Приморская адлы сокъакътаки 3 санлы эвде дюньягъа кельди. Сюргюн этильгенде Дляра апте он дёрт яшында эди.
Къоранталарында беш бала бар эди. Сюргюн этильген вакъытта бабасы алтмыш дёрт яшында эди. Майыс 18-де о да эвде эди. Дляранынъ агъасы Амет исе дженкте эди.
-Къапымызны саат бешлерде къакътылар. Кельген арбий пек ачувлы эди, бир шейни алмагъа рухсет бермеди. Анамнынъ балабан алтын сыргъаларыны корип: «Бу сизге энди керекмей», - деп озюне алмагъа истеди. О дакъкъа эпимизни, еудийлерни, чингелерни киби. атаджакълар, деп белледик. Бир шей алмагъа чаремиз олмады. Вагонларда исе бизни - балаларны агъачтан япылгъан рафларгъа яткъыздылар. Меним тизем, насыл этип бильмейим, бизни вагонда тапып, бизге эвимизден Къуранны, ичинде сакъланылгъан параны, ичинде сют олгъан савутны кетирди. Бойле этип биз Къырымдан чыкътыкъ. Бабам ёл девамында алтынны къуру отьмекке денъиштире эди. Ичмеге сув ёкъ эди. Ёлда 20 къадар кунь кечирдик. Вагонымызда баягъы адам ольди. Бир яш къыз агъыраякълы эди. Амма баланы тапалмай ольди. Ёлдан эшелонны тек он дакъкъагъа токътата эдилер. Бундан файдаланып, эр кес тышарыгъа чыкъа эди. Базылары етиштирмейип ёлда къалдылар. Бизни Голодная степь адландырылгъан ерге кетирдилер. Энь кичкене кадам 6 яшында эди. Аллагъа шукюр, о да чексе де, сагъ къалды.
Бизни кимсе къаршыламады, ерли сакинлерни къырымтатарлар башларынъызны кесмеге келеджеклер, деп къоркъуздылар. Бизни къапысыз, пенджерелери джамсыз бараккъа кетирдилер. Гедже тобан устюнде юкълай эдик. Сыкъ-сыкъ кичкене балаларнынъ агълавларыны эшите эдик. Амма сонъундан белли олгъан ки, бу, ач шакалларнынъ сеси олгъан экен. Къоркъунчлы девир…
Мен Къырымда къырымтатар мектебинде окъуй эдим. Озьбекистанда исе рус менктебине баргъанда кене биринджи сыныфкъа бармагъа меджбур олдым. Биз де, балалар, буюклернен берабер памукъ джыя эдик.
Озьбеклер сарымсакъ, патылджан, къапыста ашамай эдилер. Буны къырымтатарлардан огрендилер.
1953 сенеси джан бермеге аз къалды. Пек сувукъландым. Шу арада Сталин кечинди ве бутюн иш токътады. Мени атта хастаханеге алмай эдилер. Мен профессор Кремлевгъа кеттим. О озю еудий эди, мен де онъа еудий олгъанымны айтым. Бу ялан омюримни сакълады. Тек бундан сонъ мени тедавийледилер.
Сталиннинъ олюмине къадар къырымтатарлар 18 майысны ич бир шекильде къайд этмей эдилер. Эльбет, Хрущев акимиет башына кельген сонъ биз де сокъакъларгъа чыкъмагъа башладыкъ. Бизни Къырымгъа къайтармагъа талап эте эдик. О вакъыт милислер келип къува эдилер. Амма эр йыл Гулистаннынъ Ленин мейданда пек чокъ къырымтатар топлана эди. О вакъытта даа яш олгъан Мустафа Джемилев де митинглерге къошула эди. Бир кере оны да якъалагъанлар. Биз милициягъа барып, онынъ азат этильмесини талап эттик.
Меним агъам Амет дженкте эсирликке алынып, Алманиягъа айдап кетильген. Дженк биткен сонъ онынъ киби аскерлерни санки Руссиеге ёллайджакъ олып, догърудан Озьбекистангъа ёллагъанлар. О ерде де апске ала эдилер. Агъамны 10 йылгъа махкюм эттилер. Тек Сталиннинъ олюминден сонъ о да акълады.
Якъын акърабаларымдан бири - Эмиль энъиштем СССРде Къараман унваныны алгъан эди. О денъиз алты гемисинде арбий хызмет косьтере эди. Озьбекистанда ольген сонъ дженазесине атта Москвадан адамлар кельди. Амма онынъ акъкында шимдилик бир де-бир малюмат ёкъ.

Меним анам 1969 сенеси Къырымгъа сюргюнликтен сонъ биринджи кере кельди. Сюргюнликтен эвель анам-бабам къырымчакъларнынъ бир къорантасыны алманлардан сакълап олды. Оларны атып ольдюре эдилер. Анам Къырымгъа кельген сонъ бу аиле оны тапып, озь эвине давет этти. Олар миннетдарлыкъ бильдирип, оларда къалмагъа теклиф эттилер. Амма о сефер къалмагъа къысмет олмады. Къырымгъа биз 1991 сенеси къайтып кельдик.

суббота, 17 мая 2014 г.

Унікальні фото депортованих Киримли

Унікальні фото депортованих Киримли


Український інститут національної пам’яті опублікував на своєму сайті колекцію фотографій, що оповідають про тих кримських татар, які пережили Сюргюн – "Вигнання" з своєї землі. 


70 років минуло з того часу, коли рішенням сталінського режиму весь кримськотатарський народ був насильно депортований із своєї Батьківщини. Примусове утримання кримськотатарського народу в місцях вигнання продовжувалось аж до листопада 1989 року.
Протягом всього цього часу кримські татари зазнали широкомасштабних репресій з боку радянського режиму. Це стало причиною масових смертей кримських татар, основну частину яких складали люди похилого віку, жінки та діти.
В приватних і державних архівах України збереглося вкрай мало фотосвідчень життя Киримли у місцях депортації. Усі опубліковані фото надані Українському інституту національної пам’яті пані Едіє Муслімовою, директором видавничого дому "Тезис" (м. Сімферополь, АР Крим).
Видавництву фотоматеріали передані із родинних архівів кримськими татарами, що зазнали депортації 1944 р., у рамках загальнонаціональної кримськотатарської акції збору свідчень очевидців цієї трагедії "Унутма". Вперше фото були опубліковані у рамках видавничого проекту "Депортация: как это было".







Свідчення Феріде Меджитової:
"Народилася в 1932 році в с. К'оз Судакського району. Коли я закінчила 3 класи, почалася війна, продовжити навчання мені так і не довелося.
Коли почалася депортація, батька з нами не було, він воював на фронті. Маму і нас - шестеро дітей солдати викинули з будинку, ми так і не встигли нічого із собою взяти.
Голодні та роздягнені ми дісталися в Узбекистан, в колгосп "Назарбай" Бекабадського району. Дали нам маленький будиночок, де дах був нарівні з землею. Ми ледве вмістилися туди зі своєю сім'єю.
У 1944 році першим помер братик Решат, наступного року сестричка Мевіде. Мама день і ніч плакала і після смерті сестри прожила 3 дні. Наступного дня після смерті мами зайшов сусід Абдулла аг'а і передав страшну новину про те, що помер брат.
У брата одна нога і одна рука були підвернуті, очі і рот кишіли мурахами. Я спробувала випрямити йому руку і ногу, але вони застигли. Взяла ганчірку й витерла його очі і рот.
Потім нагріла води, і пішла до однієї старенької з проханням обмити тіло брата. Але вона мені сказала, що хлопчиків обмивають чоловіки і відправила до дідуся Джеббару. Я пішла до нього, а коли повернулася додому, виявилося, що нас чекає машина - мене і двох сестричок відвезли до лікарні. Того вечора померла ще одна моя сестра. Через два дні померла друга. Я залишилася зовсім одна.
Я так і поневірялася по домівках, випрошуючи милостиню. Якось сусіди пожаліли мене і пішли зі мною на базар, щоб поміняти на продукти речі, що залишилися. Мене залишили біля входу, я лежу на землі, піднятися сил немає. Хтось вигукнув моє ім’я - я ледве відкрила очі - це мій родич запитує "що ти тут робиш?". Я все розповіла, він звалив мене на спину і поніс до себе додому. Так мене врятували від смерті.
Пізніше мене розшукав батько, коли повернувся з фронту. Він ішов, покинувши вдома дружину і шестеро дітей, а залишилася у нього одна я.
Мама померла в 34 роки, старшому братові було 16 років.
Ці страшні роки хіба можна описати і розповісти? Я їх буду пам'ятати до кінця свого життя".
Феріде Меджитова померла в 2008 році.

вторник, 22 апреля 2014 г.

Зомпатакова Эвелина Къадимий Къуран


Зомпатакова Эвелина 
(Алушта шеэри Корбек (Изобильное) кою орта мектеп 11 сыныф талебеси)
Къадимий Къуран

 

воскресенье, 23 марта 2014 г.

Умаров Камрон Вели къартдедемнинъ хатралары

Вели къартдедемнинъ хатралары

Умаров Камрон  (Сакъ шеери ОТК «Мектеп-лицей»нинъ 8 сыныф талебеси)




Вели къартдедемнинъ хатиралары

           Меним   адым Умаров Камрон. Мен тарих, анатомия  илимлеринен   меракъланам. Озь аилемнинъ тарихини бир къач йыл девамында огренем. Асылында, эр бир инсан  7 къат  несилини бильмек керек  дейлер.
         Мен де озюме ойле макъсат къойып Аиле шеджеремни огрендим.
Якъында исе Лиля битам манъа 1922( бинъ докъуз юз йигирми экинджи) сенеси Къырымнынъ  Улакълы коюгде догъъгъан Вели къартдедем балаларына язып къалдыргъан мектюпни косьтерди.
         Вели къартдедем окъумышлы ве бильгили инсан эди ве озь эдждатларына аилесининъ тарихины икяе этмеге зарур корьгкен.
         Мен бу къыйметли мирасны дикъкъатнен окъудым ве сизге беян этмеге ниет эттим.
Алемизнинъ яш несили-Мен
Зера-меним анам
сонъра - меним битам -Ремзие
онынъ татаcы-Лиля .....
Къартдедем-Вели
Къартдедемнинъ бабасы-Яя
Къартдедемнинъ къартбабасы- Салядин

 Вели къартдедемнинъ мектюби
"Несильге къалдырам"

          Къартбабам, чокъ йыллар эвельси,  Кезлев уездининъ Алач коюнде топракъ алып  багъ-багъча осьтюрген. Сонъра, аллы-такъатлы Ойсункъы коюне кочип, анда да ходжалыкъ алып баргъан .
     Куньлерден бир кунь, 1854-1855 сенелери Акъяр мудафаасынынъ регъбери Алматымакъ денъиз ялысыны мудафаагъа азырлыгъыны козьэткенде тачанкасынен бизим койден кечкенде токътай ве кой акъсакъалларыны топлап , оларнен берабер мушавере кечирген .
  - Сизинь койде Акъяр армиясыны кой махсулатынен темин эте бильген бир адам тапылмазмы ?- деп суаль берген .
 Акъсакъаллар мушавере япып: "Бу ишни Салединнинъ огълу Яя япа билир ", - деп джевам берелер. Мудафаа регъбери Нахимов шу вакъытта : " Мен оны мобилленген саям " ,- деп озюнен берабер Акъяргъа алып кеткен .
    Акъярдан фронт кассасындан акъча алып къарт Яя къартдедем заготовка азырлавыны башлай, бутюн дженк девиринде Къырымнынъ сырт тарафындан башлап, Украинанынъ дженюп тарафандаки помещиклерден махсулатны сатып алып къарарнен юзьлернен къой , юзьлернен чувал ун , арпа, джылап Акъяр фронтына интендант башлыгъына айдата, армияны кереги киби темин эте. Генерал Чубовский онынъ беджерген  ишини корип пек мемнюн къала , Яянен достлаша .
          Ниает, Къырым дженки биткен сонъ, сагъ къалгъан офицерлерге Петербургдан мааш келе .
   - Яя, санъа мааш кельмеди, чюнки сен арбий джедвельде ёкъсынъ , бу хусуста мен императорнен келиштим . Санъа бу армиядан мааш берильмей , къалгъан мал мааш ерине бериле .  Санъа учь юз дане франсыз пленлерни берем. Укюмет теменаты иле учь ай девамында оларны сенинъ ходжалыгъында чалыштырмагъа изин  бериле , - деп, Яя къартбабам иле ачыкъ эсап кесиле .
   Дженк армиянынъ рехбери : " Сагъ къалгъанларгъа янъы чинлер кельди , сен   исе арбий джедвельде олмагъанынъ ичюн , санъа бир шей ёкъ . Лякин император санъа граждынлыкъ чини - "Атаман Крыма" рутбесини (чинини) берди " , -деди .
    Дженк биткен сонъ, юз файыз муаджирликке кеткен Алма-Кермен коюнинъ малы-мулькю, топрагъы, багъ-багъчасы отставной генерал Чубовскийнинъ къолуна кечти. Лякин Чубовский арбий достлукъны унутмай.  Бизим къорантамызгъа келип, корюшип тургъан .
         Яя "атаман" вефат эткенине бакъмадан , Абдугъани эмджемни медресини битиргенинен Алма-Керменде кятиплик ишлерни девам этмекни теклиф эте . Абдулгъани бош, бакъымымсыз къалгъан Джума джамисининъ тамир ишлерини беджермеге  бойнуна ала ве элли десятина ерни  вакъуф адына  яздыра .
         Лякин  Къырым муфтияты Абдугъани эмджеме кятиплик япмагъа разылыкъ бермей , чюнки онынъ духовный рутбеси (чины) олмагъан . Буны эшиткен Чубовский эки афта ичинде император тарафындан берильген духовный рутбесини берильгени акъкъында эмирни алып кельген . Эртеси куню эмджем Алма-Кермендеки Джума джамисине кятип оларакъ таинленген. 1917 сенесине къадар шу тёгеректеки он учь койнинъ Джума джамисинде  кятиплик япкъан.
  Яя къартбабам о вакъыт  эки огълуна Абдугъани ве меним бабам - Халильге яхшы эв ясата . Муса  къартбабамнынъ эки къызны  акъайгъа берип той япа . Бутюн  къалгъан барлыкъ , той ве балалар остьтюрюв масрафына кетти. 
          Рахметли къартбабам  алты бала къалдырып, яш вефат эткен . Мен дёрт яшында бабадан оксюз къалдым . Аилемизнинъ эки баласы яш вефат эткенлер.  Исмаил, Абий, Фатма ве мен (Вели) къалдыкъ . Мен он дерт яшында Акъмесджит кой ходжалыгъы мектебине окъумагъа кирдим . Бир йыл окъып "Крымпотребсоюз" мектебине авуштым. Кене шу  "Крымпотребсоюзнынъ" Кефедеки коператив техникумына кечип , оны 1934 сенеси битирдим. 18 яшымны толдургъанда Улусала саельпосынынъ реиси оларакъ чалышып башладым. Чокъ вакъыт кечмей мени учь айлыкъ махкемеджилер курсларына ёлладылар. 1937 сенесининъ сонъунда Бахчасарай район махкемесинде  чалышып башладым. Айны заманда,  юридик мектебининъ гъиябий болюгде окъудым . Махкемеджилер арбий  учетында тура эдим. СССР арбий назирлиги тарафындан манъа "Советник юстиции" унваны берильген эди. Экинджи джиан дженки башлагъан сонъ мени фронткъа алдылар. Немселер ноябрь айында Багъчасарайгъа 13 километр   якъынлашкъандже бутюн шеэр ве район адлиеджилик ишлерини алып бардым. Акъяр мудафаа совети, граждан махкемеси, прокуратура ишлери бутюнлей арбийлерге кечти .
    Дженк башланды. 1942 сенеси  Керчь, Кефени алгъаныны козьде тутып, мени Краснодар улькесиннинъ адлие идаресине ёлладылар .
         1942 сенесининъ февраль айына къадар немселер Краснодаргъа кельгендже чалыштым. Краснодар улькесиннинъ Ленинград районы юрконсультациясында  мудир  олып  чалыштым .
          Иште, меним азиз несиллерим, бу мектюпте  Яя къартбабамнынъ ве озюмнинъ  аятым  акъкъында бильгенлеримни язмагъа  тырыштым.


         Вели къартдедем озь халкъынен берабер иджрет елларыны кечти. Алла-Тааля онъа   Ана-Ватанынен къавушмагъа къысмет этти. 

         Вели къартдедем 98 яшына келип вефат этти.