Хатидже Ардаширова Сюргюнликте сагъ къалгъанлар

Янъы дюнья, 16 майыс 2014 с.

Хатидже Ардаширова

Сюргюнликте сагъ къалгъанлар

Дляра Аметова Керичте догъды. Онынъ акърабалары арасында дженк къараманлары чокъ. Амма олар акъкъында малюматлар деерлик сакъланып къалмады. Дляра аптенинъ де аяты бир къач кере телюке астында къалгъан эди. О сагъ-селямет юргени ичюн Аллагъа шукюр эте.

Дляра Аметова 1930 сенеси Керичте, шимдики Приморская адлы сокъакътаки 3 санлы эвде дюньягъа кельди. Сюргюн этильгенде Дляра апте он дёрт яшында эди.

Къоранталарында беш бала бар эди. Сюргюн этильген вакъытта бабасы алтмыш дёрт яшында эди. Майыс 18-де о да эвде эди. Дляранынъ агъасы Амет исе дженкте эди.

-Къапымызны саат бешлерде къакътылар. Кельген арбий пек ачувлы эди, бир шейни алмагъа рухсет бермеди. Анамнынъ балабан алтын сыргъаларыны корип: «Бу сизге энди керекмей», - деп озюне алмагъа истеди. О дакъкъа эпимизни, еудийлерни, чингелерни киби. атаджакълар, деп белледик. Бир шей алмагъа чаремиз олмады. Вагонларда исе бизни - балаларны агъачтан япылгъан рафларгъа яткъыздылар. Меним тизем, насыл этип бильмейим, бизни вагонда тапып, бизге эвимизден Къуранны, ичинде сакъланылгъан параны, ичинде сют олгъан савутны кетирди. Бойле этип биз Къырымдан чыкътыкъ. Бабам ёл девамында алтынны къуру отьмекке денъиштире эди. Ичмеге сув ёкъ эди. Ёлда 20 къадар кунь кечирдик. Вагонымызда баягъы адам ольди. Бир яш къыз агъыраякълы эди. Амма баланы тапалмай ольди. Ёлдан эшелонны тек он дакъкъагъа токътата эдилер. Бундан файдаланып, эр кес тышарыгъа чыкъа эди. Базылары етиштирмейип ёлда къалдылар. Бизни Голодная степь адландырылгъан ерге кетирдилер. Энь кичкене кадам 6 яшында эди. Аллагъа шукюр, о да чексе де, сагъ къалды.

Бизни кимсе къаршыламады, ерли сакинлерни къырымтатарлар башларынъызны кесмеге келеджеклер, деп къоркъуздылар. Бизни къапысыз, пенджерелери джамсыз бараккъа кетирдилер. Гедже тобан устюнде юкълай эдик. Сыкъ-сыкъ кичкене балаларнынъ агълавларыны эшите эдик. Амма сонъундан белли олгъан ки, бу, ач шакалларнынъ сеси олгъан экен. Къоркъунчлы девир…

Мен Къырымда къырымтатар мектебинде окъуй эдим. Озьбекистанда исе рус менктебине баргъанда кене биринджи сыныфкъа бармагъа меджбур олдым. Биз де, балалар, буюклернен берабер памукъ джыя эдик.

Озьбеклер сарымсакъ, патылджан, къапыста ашамай эдилер. Буны къырымтатарлардан огрендилер.

1953 сенеси джан бермеге аз къалды. Пек сувукъландым. Шу арада Сталин кечинди ве бутюн иш токътады. Мени атта хастаханеге алмай эдилер. Мен профессор Кремлевгъа кеттим. О озю еудий эди, мен де онъа еудий олгъанымны айтым. Бу ялан омюримни сакълады. Тек бундан сонъ мени тедавийледилер.

Сталиннинъ олюмине къадар къырымтатарлар 18 майысны ич бир шекильде къайд этмей эдилер. Эльбет, Хрущев акимиет башына кельген сонъ биз де сокъакъларгъа чыкъмагъа башладыкъ. Бизни Къырымгъа къайтармагъа талап эте эдик. О вакъыт милислер келип къува эдилер. Амма эр йыл Гулистаннынъ Ленин мейданда пек чокъ къырымтатар топлана эди. О вакъытта даа яш олгъан Мустафа Джемилев де митинглерге къошула эди. Бир кере оны да якъалагъанлар. Биз милициягъа барып, онынъ азат этильмесини талап эттик.

Меним агъам Амет дженкте эсирликке алынып, Алманиягъа айдап кетильген. Дженк биткен сонъ онынъ киби аскерлерни санки Руссиеге ёллайджакъ олып, догърудан Озьбекистангъа ёллагъанлар. О ерде де апске ала эдилер. Агъамны 10 йылгъа махкюм эттилер. Тек Сталиннинъ олюминден сонъ о да акълады.

Якъын акърабаларымдан бири - Эмиль энъиштем СССРде Къараман унваныны алгъан эди. О денъиз алты гемисинде арбий хызмет косьтере эди. Озьбекистанда ольген сонъ дженазесине атта Москвадан адамлар кельди. Амма онынъ акъкында шимдилик бир де-бир малюмат ёкъ.

Меним анам 1969 сенеси Къырымгъа сюргюнликтен сонъ биринджи кере кельди. Сюргюнликтен эвель анам-бабам къырымчакъларнынъ бир къорантасыны алманлардан сакълап олды. Оларны атып ольдюре эдилер. Анам Къырымгъа кельген сонъ бу аиле оны тапып, озь эвине давет этти. Олар миннетдарлыкъ бильдирип, оларда къалмагъа теклиф эттилер. Амма о сефер къалмагъа къысмет олмады. Къырымгъа биз 1991 сенеси къайтып кельдик.