Сыдыкъа Шахин БИТАМ КЪЫРЫМГЪА КЪАЙТМАКЪ ХАЯЛЫНЕН ЯШАДЫ

Янъы дюнья 16 майыс 2014 с.

Сыдыкъа Шахин

БИТАМ КЪЫРЫМГЪА КЪАЙТМАКЪ ХАЯЛЫНЕН ЯШАДЫ

Мен Къырымдан 20 яшында чыкъкъан Афизе къызы Шефикъа, 1944 сенеси 18 яшында чыкъкъан Ферит Чонъгъар, 1944 сенеси 38 яшында чыкъкъан Фахреттин Къараильяслынынъ торуны олам.

Афизе 16 яшында акъайгъа берилип, 17 яшында биринджи баласыны къуджагъына алгъан. Амма балачыгъы 6 айлыкъ олгъанда кечине, 40 куньден сонъ акъайы да вефат эте. Бойлеликнен, он еди яшында тул къала.

19 яшында Афизе Тюркиеде окъуп, Къырымга къайтып, мында имамлыкъ ве мектепте оджалыкъ япкъан Умерогълу Эбубекирге акъайгъа чыкъа. 1920 сенелерде Къырымда энъ дешетли ачлыкъ вакъытлары… Акъайы имамлыкътан ве оджалыкътан алгъан акъча къорантагъа ете. Амма халкънынъ буюк къысмы ачлыкътан чекише. Афизе сонъунда бала ве торунларына халкънынъ о замандаки вазиетини бойле тариф эткен: "Ойле бир вакъыт эди ки, ёлда бир ат олюп тюшсе, адамлар бирден этрафыны сарып, 5 дакъкъадан сонъ атнынъ кемиги биле къалмай эди. Адамлар ач эди…". Иште, бу къыйынлыкълар ичинде экинджи баласы Шевкъиени тапа.

Бир кунь, акъшам вакъты кимдир къапыларыны чалгъан. О гедже олып кечкенни Афизе шай анълата: "Бекир къапыны ачты. Анда бир апай тура эди. Бетинден агълагъаны корюне. Бекирден ярдым сорады: "Оджам, акъайым эки кунь эвельси кечинди, дефн этип оламадыкъ. Бизге ярдым этинъиз. Аз эвельси озюмни акъайымнынъ янында таптым, элимде де пычакъ... Акъылым башыма кельгенде озюмден къоркътым, нефрет эттим. Оджам, даа не къадар даянмагъа чарем бар, бильмейм, балаларым ач…" - деди. Бекир барып, о акъайны бакъты… Къайткъан сонъ манъа: "Афизе, мен энди даянып оламайым. Тюркие деген янъы къурулгъан бир девлет бар экен. Мен анда бараджам. Анда иш ве эв тапсам, сонъра сен де Шевкъиенен келирсинъ" – деди».

Даа бир яшында олмагъан балачыкънен Къырымда ялынъыз къалмагъа къоркъкъан Афизе, акъайынен Тюркиеге бармагъа истей. Амма вакъытлары аз эди. О гедже Къырымдан Тюркиеге учь геми кетеджек экен. Кетмезден эвель анасынен сагълыкълашмагъа истеген Афизеге акъайы кечке къалмайыкъ деп разылыкъ бермей,. Янларына гемиде отурмакъ ичюн ястыкъ ве аш пиширмек ичюн къазан алып, скелеге ашыкъалар. Афизенинъ анасы къызынынъ Тюркиеге кетеяткъаныны эшиткенинен , эвден чапып чыкъа ве гемиге етишмеге тырыша. Амма о кельгенде геми чокътан Къырымдан чыкъкъан эди. Афизе Къырымгъа сонъки кере айланып бакъкъанда, къалабалыкъ ичинде анасыны коре ве онъа сонъки дефа элини саллай…

О гедже Къырымдан чыкъкъан учь гемиден тек бир данеси Тюркиеге кельди. Къалгъанлары руслар тарафындан батырылгъан. Афизе, Бекир ве Шевкъие частлы экенлер. Самсунгъа келип чыкъалар. Анда янъы бир аят къуралар, янъы баштан…

1926 сенеси Афифе Шефикъа адлы экинджи къызыны тапты. Иште, шу Шефикъа меним битам ола. Битамнынъ айткъанына коре анасы Афизенинъ Къырымгъа асретлиги ич сёнмеген, йыл сайын эп арткъан, юрегини сызлаткъан, геджелери юкълатмагъан. Арадан пек чокъ йыл кечкен сонъ 1954 сенеси Афизе анасындан хабер ала. Анасындан кельген мектюпте къырымтатарлар 1944 сенеси майыс 18-де сюргюн этильгенлери ве аля даа Къырымгъа къайталмагъанлары язылгъан. Афизе къартанамнынъ Ватангъа асрети Шефикъа битама вариет къала. Шефикъа битам ич корьмеген Къырымгъа къайтмакъ хаялынен яшап, 94 йыл омюр корьди, амма Къырымгъа ойле де барып оламады. Шефикъа битамнынъ къызы, къызынынъ къызы мен де Тюркиеде догъдыкъ. Амма анам ве бабам, агъам, къардашым — къырымтатарлармыз. Аталарымыз бу ерлерге меджбур олып кельдилер. Ватан топракъларыны, Къырымны, аналарыны быракъып кельмеге меджбур олгъанлар. Яшамакъ ичюн, балаларны яшатмакъ ичюн… Мен бу нечюн мында олгъанымны унутмайым. Ич бир вакъыт унутмайджам.

Сыдыкъа Шахин

Бу исе Сидика Шахиннинъ икяесине фотолар. Биринджи фотода ( 1926 сенелеринден сонъ Туркиеде чыкъарылгъан)  -Bitam Süyrüktaşlı(Belakamenka) Afize hanım, teyzem Şevqiye, qucaqta anam Şefiqa - Türkiyeğe kelgenleri bir eki sene olğan. Экинджиси исе - Bitamnıñ(anamnıñ anası) anası Şahsine, ağaları Kurt Molla, Veliullah, kardaşları Beytullah ve Azime(Süyrüktaş Qırım) - 1920'

Хатидже Ардаширова Сюргюнликте сагъ къалгъанлар

Янъы дюнья, 16 майыс 2014 с.

Хатидже Ардаширова

Сюргюнликте сагъ къалгъанлар

Дляра Аметова Керичте догъды. Онынъ акърабалары арасында дженк къараманлары чокъ. Амма олар акъкъында малюматлар деерлик сакъланып къалмады. Дляра аптенинъ де аяты бир къач кере телюке астында къалгъан эди. О сагъ-селямет юргени ичюн Аллагъа шукюр эте.

Дляра Аметова 1930 сенеси Керичте, шимдики Приморская адлы сокъакътаки 3 санлы эвде дюньягъа кельди. Сюргюн этильгенде Дляра апте он дёрт яшында эди.

Къоранталарында беш бала бар эди. Сюргюн этильген вакъытта бабасы алтмыш дёрт яшында эди. Майыс 18-де о да эвде эди. Дляранынъ агъасы Амет исе дженкте эди.

-Къапымызны саат бешлерде къакътылар. Кельген арбий пек ачувлы эди, бир шейни алмагъа рухсет бермеди. Анамнынъ балабан алтын сыргъаларыны корип: «Бу сизге энди керекмей», - деп озюне алмагъа истеди. О дакъкъа эпимизни, еудийлерни, чингелерни киби. атаджакълар, деп белледик. Бир шей алмагъа чаремиз олмады. Вагонларда исе бизни - балаларны агъачтан япылгъан рафларгъа яткъыздылар. Меним тизем, насыл этип бильмейим, бизни вагонда тапып, бизге эвимизден Къуранны, ичинде сакъланылгъан параны, ичинде сют олгъан савутны кетирди. Бойле этип биз Къырымдан чыкътыкъ. Бабам ёл девамында алтынны къуру отьмекке денъиштире эди. Ичмеге сув ёкъ эди. Ёлда 20 къадар кунь кечирдик. Вагонымызда баягъы адам ольди. Бир яш къыз агъыраякълы эди. Амма баланы тапалмай ольди. Ёлдан эшелонны тек он дакъкъагъа токътата эдилер. Бундан файдаланып, эр кес тышарыгъа чыкъа эди. Базылары етиштирмейип ёлда къалдылар. Бизни Голодная степь адландырылгъан ерге кетирдилер. Энь кичкене кадам 6 яшында эди. Аллагъа шукюр, о да чексе де, сагъ къалды.

Бизни кимсе къаршыламады, ерли сакинлерни къырымтатарлар башларынъызны кесмеге келеджеклер, деп къоркъуздылар. Бизни къапысыз, пенджерелери джамсыз бараккъа кетирдилер. Гедже тобан устюнде юкълай эдик. Сыкъ-сыкъ кичкене балаларнынъ агълавларыны эшите эдик. Амма сонъундан белли олгъан ки, бу, ач шакалларнынъ сеси олгъан экен. Къоркъунчлы девир…

Мен Къырымда къырымтатар мектебинде окъуй эдим. Озьбекистанда исе рус менктебине баргъанда кене биринджи сыныфкъа бармагъа меджбур олдым. Биз де, балалар, буюклернен берабер памукъ джыя эдик.

Озьбеклер сарымсакъ, патылджан, къапыста ашамай эдилер. Буны къырымтатарлардан огрендилер.

1953 сенеси джан бермеге аз къалды. Пек сувукъландым. Шу арада Сталин кечинди ве бутюн иш токътады. Мени атта хастаханеге алмай эдилер. Мен профессор Кремлевгъа кеттим. О озю еудий эди, мен де онъа еудий олгъанымны айтым. Бу ялан омюримни сакълады. Тек бундан сонъ мени тедавийледилер.

Сталиннинъ олюмине къадар къырымтатарлар 18 майысны ич бир шекильде къайд этмей эдилер. Эльбет, Хрущев акимиет башына кельген сонъ биз де сокъакъларгъа чыкъмагъа башладыкъ. Бизни Къырымгъа къайтармагъа талап эте эдик. О вакъыт милислер келип къува эдилер. Амма эр йыл Гулистаннынъ Ленин мейданда пек чокъ къырымтатар топлана эди. О вакъытта даа яш олгъан Мустафа Джемилев де митинглерге къошула эди. Бир кере оны да якъалагъанлар. Биз милициягъа барып, онынъ азат этильмесини талап эттик.

Меним агъам Амет дженкте эсирликке алынып, Алманиягъа айдап кетильген. Дженк биткен сонъ онынъ киби аскерлерни санки Руссиеге ёллайджакъ олып, догърудан Озьбекистангъа ёллагъанлар. О ерде де апске ала эдилер. Агъамны 10 йылгъа махкюм эттилер. Тек Сталиннинъ олюминден сонъ о да акълады.

Якъын акърабаларымдан бири - Эмиль энъиштем СССРде Къараман унваныны алгъан эди. О денъиз алты гемисинде арбий хызмет косьтере эди. Озьбекистанда ольген сонъ дженазесине атта Москвадан адамлар кельди. Амма онынъ акъкында шимдилик бир де-бир малюмат ёкъ.

Меним анам 1969 сенеси Къырымгъа сюргюнликтен сонъ биринджи кере кельди. Сюргюнликтен эвель анам-бабам къырымчакъларнынъ бир къорантасыны алманлардан сакълап олды. Оларны атып ольдюре эдилер. Анам Къырымгъа кельген сонъ бу аиле оны тапып, озь эвине давет этти. Олар миннетдарлыкъ бильдирип, оларда къалмагъа теклиф эттилер. Амма о сефер къалмагъа къысмет олмады. Къырымгъа биз 1991 сенеси къайтып кельдик.

Унікальні фото депортованих Киримли

http://www.istpravda.com.ua/artefacts/2014/05/16/142923/#19

Український інститут національної пам’яті опублікував на своєму сайті колекцію фотографій, що оповідають про тих кримських татар, які пережили Сюргюн – "Вигнання" з своєї землі. 

70 років минуло з того часу, коли рішенням сталінського режиму весь кримськотатарський народ був насильно депортований із своєї Батьківщини. Примусове утримання кримськотатарського народу в місцях вигнання продовжувалось аж до листопада 1989 року.

Протягом всього цього часу кримські татари зазнали широкомасштабних репресій з боку радянського режиму. Це стало причиною масових смертей кримських татар, основну частину яких складали люди похилого віку, жінки та діти.

В приватних і державних архівах України збереглося вкрай мало фотосвідчень життя Киримли у місцях депортації. Усі опубліковані фото надані Українському інституту національної пам’яті пані Едіє Муслімовою, директором видавничого дому "Тезис" (м. Сімферополь, АР Крим).

Видавництву фотоматеріали передані із родинних архівів кримськими татарами, що зазнали депортації 1944 р., у рамках загальнонаціональної кримськотатарської акції збору свідчень очевидців цієї трагедії "Унутма". Вперше фото були опубліковані у рамках видавничого проекту "Депортация: как это было".

Свідчення Феріде Меджитової:

"Народилася в 1932 році в с. К'оз Судакського району. Коли я закінчила 3 класи, почалася війна, продовжити навчання мені так і не довелося.

Коли почалася депортація, батька з нами не було, він воював на фронті. Маму і нас - шестеро дітей солдати викинули з будинку, ми так і не встигли нічого із собою взяти.

Голодні та роздягнені ми дісталися в Узбекистан, в колгосп "Назарбай" Бекабадського району. Дали нам маленький будиночок, де дах був нарівні з землею. Ми ледве вмістилися туди зі своєю сім'єю.

У 1944 році першим помер братик Решат, наступного року сестричка Мевіде. Мама день і ніч плакала і після смерті сестри прожила 3 дні. Наступного дня після смерті мами зайшов сусід Абдулла аг'а і передав страшну новину про те, що помер брат.

У брата одна нога і одна рука були підвернуті, очі і рот кишіли мурахами. Я спробувала випрямити йому руку і ногу, але вони застигли. Взяла ганчірку й витерла його очі і рот.

Потім нагріла води, і пішла до однієї старенької з проханням обмити тіло брата. Але вона мені сказала, що хлопчиків обмивають чоловіки і відправила до дідуся Джеббару. Я пішла до нього, а коли повернулася додому, виявилося, що нас чекає машина - мене і двох сестричок відвезли до лікарні. Того вечора померла ще одна моя сестра. Через два дні померла друга. Я залишилася зовсім одна.

Я так і поневірялася по домівках, випрошуючи милостиню. Якось сусіди пожаліли мене і пішли зі мною на базар, щоб поміняти на продукти речі, що залишилися. Мене залишили біля входу, я лежу на землі, піднятися сил немає. Хтось вигукнув моє ім’я - я ледве відкрила очі - це мій родич запитує "що ти тут робиш?". Я все розповіла, він звалив мене на спину і поніс до себе додому. Так мене врятували від смерті.

Пізніше мене розшукав батько, коли повернувся з фронту. Він ішов, покинувши вдома дружину і шестеро дітей, а залишилася у нього одна я.

Мама померла в 34 роки, старшому братові було 16 років.

Ці страшні роки хіба можна описати і розповісти? Я їх буду пам'ятати до кінця свого життя".

Феріде Меджитова померла в 2008 році.

Зульфие Исмаилова Ватанына садыкъ олгъан къадын - Зампира Асанова

Зульфие Исмаилова
Ватанына садыкъ олгъан къадын - Зампира Асанова

Эдие Асанова Родословная до пятого колена

Эдие Асанова
Родословная до пятого колена


http://www.avdet.org/node/9423


 

Зомпатакова Эвелина Къадимий Къуран

Зомпатакова Эвелина 
(Алушта шеэри Корбек (Изобильное) кою орта мектеп 11 сыныф талебеси)
Къадимий Къуран

 

Умаров Камрон Вели къартдедемнинъ хатралары

Вели къартдедемнинъ хатралары

Умаров Камрон  (Сакъ шеери ОТК «Мектеп-лицей»нинъ 8 сыныф талебеси)

Вели къартдедемнинъ хатиралары

           Меним   адым Умаров Камрон. Мен тарих, анатомия  илимлеринен   меракъланам. Озь аилемнинъ тарихини бир къач йыл девамында огренем. Асылында, эр бир инсан  7 къат  несилини бильмек керек  дейлер.

         Мен де озюме ойле макъсат къойып Аиле шеджеремни огрендим.

Якъында исе Лиля битам манъа 1922( бинъ докъуз юз йигирми экинджи) сенеси Къырымнынъ  Улакълы коюгде догъъгъан Вели къартдедем балаларына язып къалдыргъан мектюпни косьтерди.

         Вели къартдедем окъумышлы ве бильгили инсан эди ве озь эдждатларына аилесининъ тарихины икяе этмеге зарур корьгкен.

         Мен бу къыйметли мирасны дикъкъатнен окъудым ве сизге беян этмеге ниет эттим.

Алемизнинъ яш несили-Мен

Зера-меним анам

сонъра - меним битам -Ремзие

онынъ татаcы-Лиля .....

Къартдедем-Вели

Къартдедемнинъ бабасы-Яя

Къартдедемнинъ къартбабасы- Салядин

 Вели къартдедемнинъ мектюби

"Несильге къалдырам"

          Къартбабам, чокъ йыллар эвельси,  Кезлев уездининъ Алач коюнде топракъ алып  багъ-багъча осьтюрген. Сонъра, аллы-такъатлы Ойсункъы коюне кочип, анда да ходжалыкъ алып баргъан .

     Куньлерден бир кунь, 1854-1855 сенелери Акъяр мудафаасынынъ регъбери Алматымакъ денъиз ялысыны мудафаагъа азырлыгъыны козьэткенде тачанкасынен бизим койден кечкенде токътай ве кой акъсакъалларыны топлап , оларнен берабер мушавере кечирген .

  - Сизинь койде Акъяр армиясыны кой махсулатынен темин эте бильген бир адам тапылмазмы ?- деп суаль берген .

 Акъсакъаллар мушавере япып: "Бу ишни Салединнинъ огълу Яя япа билир ", - деп джевам берелер. Мудафаа регъбери Нахимов шу вакъытта : " Мен оны мобилленген саям " ,- деп озюнен берабер Акъяргъа алып кеткен .

    Акъярдан фронт кассасындан акъча алып къарт Яя къартдедем заготовка азырлавыны башлай, бутюн дженк девиринде Къырымнынъ сырт тарафындан башлап, Украинанынъ дженюп тарафандаки помещиклерден махсулатны сатып алып къарарнен юзьлернен къой , юзьлернен чувал ун , арпа, джылап Акъяр фронтына интендант башлыгъына айдата, армияны кереги киби темин эте. Генерал Чубовский онынъ беджерген  ишини корип пек мемнюн къала , Яянен достлаша .

          Ниает, Къырым дженки биткен сонъ, сагъ къалгъан офицерлерге Петербургдан мааш келе .

   - Яя, санъа мааш кельмеди, чюнки сен арбий джедвельде ёкъсынъ , бу хусуста мен императорнен келиштим . Санъа бу армиядан мааш берильмей , къалгъан мал мааш ерине бериле .  Санъа учь юз дане франсыз пленлерни берем. Укюмет теменаты иле учь ай девамында оларны сенинъ ходжалыгъында чалыштырмагъа изин  бериле , - деп, Яя къартбабам иле ачыкъ эсап кесиле .

   Дженк армиянынъ рехбери : " Сагъ къалгъанларгъа янъы чинлер кельди , сен   исе арбий джедвельде олмагъанынъ ичюн , санъа бир шей ёкъ . Лякин император санъа граждынлыкъ чини - "Атаман Крыма" рутбесини (чинини) берди " , -деди .

    Дженк биткен сонъ, юз файыз муаджирликке кеткен Алма-Кермен коюнинъ малы-мулькю, топрагъы, багъ-багъчасы отставной генерал Чубовскийнинъ къолуна кечти. Лякин Чубовский арбий достлукъны унутмай.  Бизим къорантамызгъа келип, корюшип тургъан .

         Яя "атаман" вефат эткенине бакъмадан , Абдугъани эмджемни медресини битиргенинен Алма-Керменде кятиплик ишлерни девам этмекни теклиф эте . Абдулгъани бош, бакъымымсыз къалгъан Джума джамисининъ тамир ишлерини беджермеге  бойнуна ала ве элли десятина ерни  вакъуф адына  яздыра .

         Лякин  Къырым муфтияты Абдугъани эмджеме кятиплик япмагъа разылыкъ бермей , чюнки онынъ духовный рутбеси (чины) олмагъан . Буны эшиткен Чубовский эки афта ичинде император тарафындан берильген духовный рутбесини берильгени акъкъында эмирни алып кельген . Эртеси куню эмджем Алма-Кермендеки Джума джамисине кятип оларакъ таинленген. 1917 сенесине къадар шу тёгеректеки он учь койнинъ Джума джамисинде  кятиплик япкъан.

  Яя къартбабам о вакъыт  эки огълуна Абдугъани ве меним бабам - Халильге яхшы эв ясата . Муса  къартбабамнынъ эки къызны  акъайгъа берип той япа . Бутюн  къалгъан барлыкъ , той ве балалар остьтюрюв масрафына кетти. 

          Рахметли къартбабам  алты бала къалдырып, яш вефат эткен . Мен дёрт яшында бабадан оксюз къалдым . Аилемизнинъ эки баласы яш вефат эткенлер.  Исмаил, Абий, Фатма ве мен (Вели) къалдыкъ . Мен он дерт яшында Акъмесджит кой ходжалыгъы мектебине окъумагъа кирдим . Бир йыл окъып "Крымпотребсоюз" мектебине авуштым. Кене шу  "Крымпотребсоюзнынъ" Кефедеки коператив техникумына кечип , оны 1934 сенеси битирдим. 18 яшымны толдургъанда Улусала саельпосынынъ реиси оларакъ чалышып башладым. Чокъ вакъыт кечмей мени учь айлыкъ махкемеджилер курсларына ёлладылар. 1937 сенесининъ сонъунда Бахчасарай район махкемесинде  чалышып башладым. Айны заманда,  юридик мектебининъ гъиябий болюгде окъудым . Махкемеджилер арбий  учетында тура эдим. СССР арбий назирлиги тарафындан манъа "Советник юстиции" унваны берильген эди. Экинджи джиан дженки башлагъан сонъ мени фронткъа алдылар. Немселер ноябрь айында Багъчасарайгъа 13 километр   якъынлашкъандже бутюн шеэр ве район адлиеджилик ишлерини алып бардым. Акъяр мудафаа совети, граждан махкемеси, прокуратура ишлери бутюнлей арбийлерге кечти .

    Дженк башланды. 1942 сенеси  Керчь, Кефени алгъаныны козьде тутып, мени Краснодар улькесиннинъ адлие идаресине ёлладылар .

         1942 сенесининъ февраль айына къадар немселер Краснодаргъа кельгендже чалыштым. Краснодар улькесиннинъ Ленинград районы юрконсультациясында  мудир  олып  чалыштым .

          Иште, меним азиз несиллерим, бу мектюпте  Яя къартбабамнынъ ве озюмнинъ  аятым  акъкъында бильгенлеримни язмагъа  тырыштым.

         Вели къартдедем озь халкъынен берабер иджрет елларыны кечти. Алла-Тааля онъа   Ана-Ватанынен къавушмагъа къысмет этти. 

         Вели къартдедем 98 яшына келип вефат этти.

Халилов Ресуль Аиле дегерликлери

Халилов Ресуль (Красногвардейск  виляети Октябрьское къасабасынынъ ОТК 1-джи санлы «Мектеп-гимназиясы» 5-В сыныф талебеси)

Аиле дегерликлери

 

Найе Бекирова

Акъмесджит ш. 23-нджи умутасиль мектебнинъ талебеси


 

Меметова Эльмаз (Амурское І – ІІІ басамакълы умумтасиль мектебининъ 4 сыныф талебеси)

Мен эдждатларымнен гъурурланам 

Мустафаева Айше Къартанамнынъ къазаны

Къартанамнынъ къазаны

Мустафаева Айше (Акъмесджит районы Денисовка умумтасиль мектебининъ 5-Б сыныф талебеси)

Карахалилова Алиме Анифе кхартананынъ Къураны

Карахалилова  Алиме (Богатое умумтасиль мектеби 10-джы сыныф талебеси)

Анифе кхартананынъ Къураны

     Меним битам, Налбант Айше абла, догъма Судакъ районы, Хапысхор (Морское) коюнден. О, эр даим бем-беяз марамасынен орьтюли, намаз къылгъан, элинде осюмлик урлугъындан япылгъан тесписинен акъылымда къалды. Озюмни бильгенимден берли, Айше битам эскирген, джылты агъарып къалгъан, саифелери сарарып, дагъылып башлагъан мукъаддес Къуранны окъуй эди.

     Битамны бойле арекетте олгъаныны корип, алышкъаным ичюнми, кичкене олгъаным ичюнми, бунъа эмиет бермей эдим. Лякин бираз буюген сонъ, бу мукъкъаддес китап мени пек меракъландырып, акълымда базы бир суаллер пейда олып башлады.

    Битам  джевап бермейип, ишмарнен беклемек кереклигини бильдирди. Бираз вакъыттан сонъ, назик сесинен:

-Бугунь Джума куню, мен Алла ёлуна, олюлернинъ джанына деп, Ясин окъудым,-деди.

- Амма не ичюн сен бу эски Къуранны окъуйсынъ? Бизде янъысы бар да!-дедим.

-Сен бу Къураннынъ тарихыны бильген олсанъ, бойле суаль бермез  эдинъ.

-Ойле олса, тариф эт, бита. Битам бираз вакъыт къыбырдамайып отурды. Эеджанланды. Сонъ козьлери яшланды. Агъыр кокюс кечирди, козьяшларыны сильди ве икяесини башлады:

-1937 сенеси Совет акимиетининъ диний хадимлер, зиялылыр, ватанпервер инсанларгъа къаршы алып баргъан ишлери энъ юкъары нокътасына еткен эди. Къырым да бойле ишлерден четте къалмады. НКВД хадимлери «халкъ душманларыны» джезалай эдилер. Тамам бойле акъсызлыкъкъа битамнынъ бабасы, меним къартдедем, Налбант мола Амет де огърай. Къартдедем XIX асырнынъ сонъларында Теккие коюнде (Мелехово кою) медресени мувафакъиетнен битирген. Сонъ Хапысхоргъа къайтып, налбантлыкъ япкъан. Бутюн джемаатнынъ урьметини къазангъан.

    Айше битам о вакъыт он яшларында экен. Бир  гедже НКВД хадимлери бутюн эвни тинткенлер, олгъан дин  китапларны, Къуранларны якъып, ёкъ эткенлер.  Амет дедени де алып кеткенлер. О, бир даа къайтып кельмеген. О вакъыт битамнынъ тизеси меним къарт битама (битамнынъ анасына): «Анифе абла, бу Къуранны ал, эски олса да, окъумагъа Къуранынъ олур»,-деген ве сакълап къалгъан Къуранны берген.

   Бу Къуран Къазан басмасынен басылгъан. Мукъаддес китапнынъ алы пек хор экен: саифелери сараргъан, дагъылып башлагъан. Якъында бу Къуран 1903 сенесининъ декабрь айында Къазан басмаханесинде басылгъаны белли олды.

    Къураннынъ янъы саиби Анифе къарт битамнынъ еди баласы олгъан. Совет акимиети халкъымызнынъ Аллагъа олгъан ишанчыны ёкъ этмеге истегенде, Анифе къарт битам, акъайсыз къалып, эм еди баланы бакъып осьтюрген, эм чалышкъан, эм де Алланы унутмайып, ибадетлерини япып, азиз Къуранны, окъугъан. Куньдюз, Къуран окъугъаныны бильмесинлер деп, пенджере къапакъларыны аралыкъ этип, индже ярыкъ ёлагъында окъуй экен. Бойле этип, Къуран озь Мукъаддес вазифесини янъы саибининъ элинде беджере. Окъуладжакъ вакъытта окъула, сонъ исе ят козьден гизли бир ерде сакъланыла.

    Еди йылдан сонъ халкънынъ башына сюргюнлик мешакъатлары тюше. Анифе бита, янына  Къуранны алып, сасыкъ вагон ичинде Озьбекистангъа, Ташкент виляети, Бегават Районы, ДВЗ №1 (Дальняя высылочная зона) чёллерине барып тюше. Халкъымыз ичюн окюнчли, кедерли куньлери Къуран, эльге алынып, буюк мукъайтлыкънен саифеленип, окъула.

    Анифе къарт битам дюньяны терк эткен сонъ, Къуран Айше битама  къала. Айше битам, алты баласы олгъанына, чалышкъанына бакъмадан, ибадетлерини къалдырмай къыла, Къуранны окъуй. Ойле де эскирген саифелери даа да ипрана. Онъа яхшы тамир керек, амма ойле бир уста ёкъ . Араштыра-араштыра «Посилок» деген къасабада Къуран тамирлеген бир къазантатар устасы тапыла. Бу адам (языкъ ки, адыны бильмейик) дагъылгъан саифелерни топлап, джылтыны да гъайырдан къаплап, Къурангъа янъы омюр бере.

    1976 сенеси Къуран садыкъ саибинен Ватангъа къайта ве 2013 сенесине къадар Айше битам онен айырылмай.

   Мен арапча окъумагъа огренсем, иншалла, яхшы корьсем, мытлакъ Къуран окъурым. Мукъаддес Къураннынъ саиби олурым ве битамдан къалгъан мирасны буюк гъурурнен сакълап келирим.

Авдиль Алие Фатиме къартананынъ шалы

Авдиль Алие (Богатое умумтасиль мектеби 10-джы сыныф талебеси)

Фатиме къартананынъ шалы

Фатиме къартана 1918 сенеси Ускют коюнде догъды. Бабасы Музаффар, анасы Сарие.  Фатиме къартана 1938 сенеси Авдиль Мамметке акъайгъа чыкъкъан. Оларнынъ докъуз баласы олгъан. Фатиме къартанам табак идаресинде учетчик,  къоджасы исе сельсоветте бухгалтер олып чалыша экен. 1944 сенеси  Ташкент виляети, Акъкъурган районы, Озьбекистаннынъ 5-йыллыгъы совхозына сюргюн этильгенлер. Бутюн халкъымыз киби олар да чокъ къыйынджылыкълар корип кечиргенлер. Фатиме къартананен Музаффар къартбабамнынъ учь къызы ачлыкъ ве хасталыкълардан вефат эткенлер. Озьбекистанда Маммет къартбабам кене де складда бухгалтер олып чалышкъан. Фатиме къартанам исе эв бакъкъан ве бала осьтюрген

   Бизим  къорантамыз буюк ве муаббет. Къорантамыз Вейсер къартбабам, Зульфие къартанан, анам, бабам, мен ве эки къыз къардашымдан ибарет. Даа якъында къорантамызнынъ башы Фатиме къартанам – къартбабамнынъ анасы эди. Афсус ки, о кечинди. Эвимиздеки чокъ шейлер бизге эр даим оны хатырлата. Зульфие къартанам онынъ базы урбаларыны сакълагъан. Оларнынъ арасында пек эски ве ипрангъан бир шал бар. Къартанамнынъ айткънына коре, бу шалны  Фатиме къартанагъа, 1938 сенеси акъайгъа чыкъкъанда, джиезлик оларакъ бергенлер. Эвельде,  сыджакъ усть урбасы олмаганда, Фатиме къартана бу шалнен сарынгъан. Къартанамнынъ бир-бири артындан  докъуз баласы олгъан. Оларны къартана шалгъа сара экен.

   Халкъымызны сюргюн эткенде, къартана бу шалнен геджелери балаларынынъ устюни орьтькен.

    1977 сенесининъ январь айында Вейсер къартбабам  къорантасынен   Къырымгъа къайта. Ватанда олгъанына бакъмадан, олар чокъ хорлангъанлар.

    Чокъ вакъыт пропискасыз, ишсиз яшагъанлар. Къоранта такъым дагъдан, чёльден мейва, фындыкъ, мантар джыйып, сатып, кунь корьгенлер. Бойле этип, ана-баба ве балаларыны бакъкъанлар.

    Фатиме къартананынъ шалы озь саибесинен Ватангъа къайтып кельген. Фатиме къартана онен омузларыны, я да белини сара экен.

    Бу къадар йылдан берли хызмет этип кельген шал пек ипрангъан, тешильген, сёкюльген. Амма Фатиме къартана элине ине алып, оны орьмелеген ве кене де къуллангъан. Фатиме къартанам кечинген сонъ,  Зульфие къартанам шалны онынъ эски долабына  джыйштырып къойгъан. Амма базыда, биз сувукълансакъ, бу шалны чыкъырып онъа сарынамыз, чюнки Фатиме къартана бизни де о шалнен сара эди.

Ибрагимова Асие Козь бебеги киби сакъла

Ибрагимова Асие (Красногорская общеобразовательная школа Ленинского районного совета, 6 класс)

 

Козь бебеги киби сакъла

     Февральнынъ башларында оджамыз «Аиле дегерликлери» деген ярыш элян этильгени акъкъында айтты. Ярышнынъ макъсадынен, шартларынен таныштырды.Бирден козь огюме тизанамнынъ кумюш къушагъы пейда олды.

      Вакъытны созмай къарт битамнынъ эвине бардым.Къарт битам докъсан яшында, сачлары чаларгъан, муляйим бир къадын. Докъсан яшында олсада бугуньгедже бизлерге чорап оре.

      О, эвде бир озю эди. Мени гузель къаршылап алды,эвдеки ве мектепте олгъан хаберлерни сорады. Тавалокъумнен чай ичип баягъы лаф эттик.Мен онъа ярыш акъкъында айттым.

       Къарт битамнынъ одасында эскиден къалгъан сандыкъкъа козюм тюшти. Онынъ ичинде мен киби къызчыкънынъ экиси сыгъа биле. Бу сандыкъ къарт битамнынъ келинлик сандыгъы олгъаны битамдан эшиткен эдим. О нишанладжакъта дайысы Кезлевнинъ усталарына оны сымарлагъан. Бу сандыкъ, къарт битам  киби Къырымдан къувулгъан вакъты Озьбекистангъа тюшип Къырымгъа къайтты. Сандыкъ ичиндеки шейлер, джиезлер ачлыкъ вакъты бир зенгинлик сайылгъан. Къарт битам дюльбер, пуллу фесини, зинет-инесини, инджисини бир пиала къатыкъкъа денъиштирип дайысынынъ, каделерининъ джаныны къутаргъан.

      Дейджегим, сандыкънынъ ичиндеки зенгинлик  кеткен сайын эксиле берген.Тек кумюш къушакъны ич бир шейге денъиштирмеген.

      Къарт битам «Бисмилля» деп, яваш сандыкъны ачты. Богъчаларнынъ тюбюнден бир къутучыкъ чыкъарды. Онынъ ичинден кумюш къушакъны чыкъарды, агълап опьти, сыйпады, сюртти. Бу къушакъ онъа пек къыйметли бир тюс олгъаныны анъладым. Бу къушакъны къарт битамнынъ белине той куню дайысы такъкъан эди.

      «Бу къушакъ манъа анамдан мирас, хатыра оларакъ къалды, - деди къалтыравукъ сеснен къарт битам. О, ольгенде мен учь яшында эдим.Бу къушакъ эр вакъыт янымда эди, анамны анъдыра эди. Манъа бахыт кетирди.Къызларымнынъ кичкенесине, мектепни битиргенде, багъышладым.Онъа да о бахыт кетирди. Окъуды, эвленди, белли инсан олды.Сен билесинъ, эки огълу бар, огълан торуны бар. Къызы ёкъ…Аткъанына коре бу къыйметли къушакъны санъа багъышлайджакъ. Санъа ляйыкъ деп сая.»

       Яваштан къапу ачылды.Тизанам иштен кельди. Мени корип къуванды.Козю къушакъкъа тюшти. Манъа бакъты, сонъ къарт битама.Къарт битамнынъ козьлери яшланды. Къушакъны алып мени белиме такъты. «Бу бизим аиле дегерлигимиз. Оны козь бебеги киби сакъла,» - деп мени къучакълады.Къарт битамнынъ козьлери йылтырай эди.

Бекиров Бекир Къаве дегирмени

Бекиров Бекир  (учащийся 7 класса Партизанской общеобразовательной

школы I-III ступеней) 

Къаве дегирмени

(эссе)

Бизим къорантамыз балабан: Ридван къартбабам, бабам, анам, татам, агъам  ве  мен.

Биз пек муаббет яшаймыз. Ридван къартбабам догъма Балакълава районы Уркуста коюнден. О, бизге озь къорантасы акъкъында сюргюнлик ве сюргюнликте кечирген яшайышлары акъкъында сыкъ-сыкъ икяе эте ве ана тилимизге, Ватанымызгъа севги ашлай, миллий урф- адетлеримизни урьмет этмеге огрете.

Бизим къорантамызда эски вакъытлардан къалгъан аиле дегерликлери бар, бу къаве дегирменидир, рахметли битамнынъ элинен нагъышлангъан ястычыкъ ве эльбез. Биз оларны къорантамызнынъ ремзи деп саямыз, амма мен къаве дегирмени акъкъында айырыджа икяе этмеге истейим, чюнки о, айры бир дикъкъаткъа ляйыкътыр.

Бу къаве дегирмени бизим къорантамызда та 1900 сенесинден берли. Меним Ридван къарбабамнынъ бабасы Бекир Къуртсеит огълу (1894 сенеси догъгъан) Майе къартбитама эвленгенде онынъ бабасы ве анасы оларгъа бу къаве дегирменини эдие эткенлер ве ойле этип бир асырдан берли бу дегирмен несильден несильге кечип кельген.

18 майыс 1944 сенеси Сталин режими халкъымызны Ватанымыздан сюргюн эткенде, битам дегирменни ве 10 килограммгъа якъын нохутны эвлеринден чыкъаргъан ве ачлыкътан къутарылгъанлар. Озьбекистанда отургъанда да къаве чекип ичкенде даима Ватынымызны анъгъанлар, дерсинъ, Къырымнынъ бир дады, бир къокъусыны ис эткенлер.

Къартбабам ве рахметли битам къайда олсалар да бу дегерменни янларында ташыгъанлар ве бойлеликнен, халкъымыз Къырымгъа  къайткъанда къарбабамнынъ къорантасы бу къаве дегирменини кене де юртумызгъа къайтарып кетиргенлер.

Мен эминим, биз де Къырымда догъгъан янъы несиль, бу къаве дегерменини айбетлеп къорчалармыз, чюнки о, бизим аилемизнинъ къыйметли дегерлигидир.

Мавлюдова Майе "Къыйметли шей"

"Къыйметли шей"

Мавлюдова Майе (Новосёловская ОШ 5 кл.)

Оказова Акиме Меним аилемнинъ аньанелери

Меним аилемнинъ аньанелери

Оказова Акиме (Перевальненская ОШ I-IIIступеней 10 кл)

Абибуллаева Фериде Къыйметли даре

                                                                   Къыйметли даре

Абибуллаева Фериде(Денисовка умумтасиль мектеби 9-Б сыныф талебеси) 

Смаилов Селим ЭМИНЕ КЪАРТАНАМНЫНЪ КИСЕСИ

Смаилов Селим (Нижнегорский къасабасы, 2-санлы мектеп,7-Б сыныф талебеси)

ЭМИНЕ КЪАРТАНАМНЫНЪ КИСЕСИ

                                                         «Бир терекнинъ тамыры,

                                                           Бир текненинъ хамыры.»  

                                                                            ( Аталар сёзлери) 

         Куньлернинъ биринде ана тили дерсинде оджамыз биз, талебелерге, бойле суальнен мураджаат этти: «Балалар, тамырлынъызны билесизми? Эджадларынъыз Къырымнынъ къайсы ерлеринден? Балалар сусып къалды. Тек Сервер адлы аркъадашымыз оджамызнынъ суалине толу джвап беди:

          - Баба тарафтан къартбабаб - Багъчарайлы, къартанам исе Сарабузлы.

         - Ана тарафтан къартбабам ве къартанам  - Багъасарайлы.

Машалла, Сервер, -деп алгъышлады оны оджамыз ве кене бизлерге мураджаат этерек, лафыны девам этти. – Озюни урьмет эткен эр бир инсан озь тамырларыны мытлакъ бильмек керек. Баба-деделеримиз бефтан ерде айтмагъанлар: «Терек не къадар юксек оссе де, тамыры ердедир.» Онынъ ичюн тамырларымызны бильмелимиз. Тамыр дегенде, биз кечмиште яшагъан сой-сопларымызны, тувгъанларымызны назарда тутамыз. Дерслер биткен сонъ, эвге къайтып кельдим де, анамдан тамырларымыз акъкъында сораштырып башладым, оджамыз бу мевзуда вазифе бергенини айттым.  Анам  пек табиатлы, акъыллы инсан.  О эр шейни деръаль анълады да, оданынъ бир кошесинде тургъан сандыкъны ачып, эски фотоальбомны чыкъарып, мени меракъландыргъан шейлерни анълатып башлады. Альбом ичиндеки сараргъан, базыларынынъ кошелери йыртылгъан фоторесимлерни огюме къойып, икяесини башлады.  Невбеттеки фотосуретни чыкъарып, Эмине къартанасы акъкъында тарифлеп башлады. Сонъ ернинден турды да, сандыкътан кичкене бир шей кетирип, манъа узатты. Элимде тургъан, алтын йиплернен нагъышлангъан эшьяны козюмден кечирдим ве бу не олгъаныны сорадым.                                               

            Анам манъа кисенинъ не олгъаныны, оны ким япкъаныны, не ичюн кереклигини  -  эписини айтып берди. Мен кисени сакътлыкънен элиме алып, козьден кечирип чыкътым. Пек назик, бархаттан япылгъан кисе, алтын йиплернен нагъышлангъан. Бойле гузелликни  япмакъ ичюн, акъшам устьлери, фенер ярыкълыгъы астында,  бу къызчыкъ баягъы    вакъытыны сарфлагъан олса керек. Чокъ вакъыт сандыкъта сакълангъаны ичюн,  тюсюни биле джоймагъан,  санки земаневий эшьялардан бири олып козюме корюнди.

   - Бу дюльбер кисени ким ойле дюльбер нагъышлап япты? –деп сорадым мен. Бир эски фоторесим  косьтерген эдим санъа, акъылынъда бармы?  Мына шу кисени узакъ кечмиште къартанамнынъ къартанасы нагъышлагъан, - деди анам. Мен шу арада альбомдан эски ресимни тапыштырып, анама косьтерип, бу инсан акъакъында чокъча бильмек истегенимни анама бильдирдим. 

                                                                                                                                                Бу кисени бойле усталыкънен беджерген къартанамызнынъ ады    -   Эмине.

О,  Къырымда, Кезлевден пек узакъ олмагъан  Бешплав коюнде   Мамут аджы адлы адамнынъ къорантасында дюньягъа келе. Бабасы пек зенгин, амма намуслы, тирнекли, эмексевер инсан олгъан. Озюнинъ 60 гектар топрагъында о, захире, мысырбогъдай, себзе етиштире, койлюлерни де ишнен темин эткен. Ондан гъайры, къорантанынъ атлары, сыгъырлары, эчки-къойлары да аз дегиль эди. Аиледеки къадынлар нагъышнен огърашкъанлар. Олар нагъышлагъан марамалар, киселер, феслер  Кезлев базарларында шан-шурет къазангъан эшьялар эди. Амма языкъ ки, - девам этти лафыны анам,- Эминенинъ омюри къыскъа олды. Йигирми беш яшында агъыр хасталыкъкъа огърай ве вефат эте. Онынъ акъайы, Абляким адлы эништемиз совет укюметининъ бутюн зулумлыкъларыны башындан кечирген инсан эди. Эки аты олгъаны ичюн, оны «кулак» адыны такъыштырып, Уралгъа сюргюн этелер.  Эвинден чыкъарылгъанда, о бу кисени къойнуна сакъламагъа  етиштире,   чюнки бу кисе  Эминесини хатырлаткъан екяне бир тюс эди. О, Эминени пек севе экен.   Къартанамнынъ къартанасына бу кисени дженк арфесинде Уралдан къайткъан бир семетдешимиз мектюп иле кетирип бере.  Кисенинъ янында бойле сатырлар  бар эди:

                 «…Эвлятларым, асретликни

                        Гедже-куньдюз чекерим,

                        Козьлеримден къанлы яшлар

                        Ягъмур киби тёкерим…

                        Эджель келип, алса джаным,

                        Мен асретнен кетерим..»

       Мына, бойле этип Эмине къартанам нагъышлагъан кисе кене Къырымгъа къайтып чыкъа. Амма озюнден не хабер, не тебер эшитиле. Кисе эвлеринде мусафирлер одасында ер тапа, ичинде эльнен язылгъан назар дуасы сакълана. Миллетимизнинъ башына бинълернен беля кетирген дженк башлана. Кисени сандыкъ ичине сакълайлар. Сонъ андан чыкъарып, къуран къапына ерлештирелер. 1944 сенесининъ апрелине къадар къоранта хорлукъ, ачлыкъ чекип, оккупацияда яшай. Ниает, совет ордусы Къырымны азад эте.Амма бу къуванч чокъкъа сюрмей. Майыс 18-де танъда къапу къакъылды, совет субайынен эки аскер кирип, сюргюнлик акъкъында илян эттилер. Къоранта башы Алим къартбабам озюни джоймайып, шу арада аскерлерге ракъы теклиф эте. Олар 15 дакъкъа вакъыт берип, озьлери масса башына отурып ракъы ичелер. Бу арада Алим къартбабам эвдекилернен ёлгъа азырланмагъа етиштире. Биринджи невбетте къуранны алалар, сыджакъ урба, бир эки ёргъан, ун, курьпе.  Къуран къапы ичинде исе кисе де бар эди. 

          Озьбекистанда оларнынъ къоранталары Къашкъадарья виляети, Китаб районынынъ Сарасиё къышлагъына тюшелер.Вакъыт- сааты кельгенде Айше къартанам кисени анамнынъ анасына, яни меним Санаре къартанама бере. О исе озь невбетинде кисени меним анамгъа, Зерагъа багъышлай. Шимди биз ичюн пек къыйметли бу дигерлик эвимизде сакълана. Кене чокъ йыллар эвелькиси киби диварда асылы. Ичинде исе – назар дуасы….Мен козь огюме Эмине къартанамны кетирмек истесем, козь огюмде къартанам ве анамнынъ мераметли, ачыкъгонъюль, кулерюзьлю сымалары джанлана. Менимдже, бойле дюльбер эшьяларны тек бойле ишкир, сабырлы, миллетини севген къырымтатар къадын-къызлар япа биле. Вакъыты кельгенде, кисе меним къыз къардашыма, Селимеге бериледжек. Селиме кисени, Алла къысмет этсе, озь невбетинде озюнинъ эвлядына багъышлар. Мен эминим, несиллер арасындаки багъ ич бир вакъыт узюльмез, чюнки бу кисе адий бир эшья дегиль, бу кисе эджатларымызнынъ тюсюдир! Миллетимизнинъ бир дирем олса да, медениет левхасыдыр! Бизим тамырларымызнынъ нишаныдыр! Бизим кечмишимиздир! Кешмишини бильген халкънынъ  келеджеги   парлакътыр!  

XX асырнынъ башында нагъышлангъан «Кисе».