Умаров Камрон Вели къартдедемнинъ хатралары

Вели къартдедемнинъ хатралары

Умаров Камрон  (Сакъ шеери ОТК «Мектеп-лицей»нинъ 8 сыныф талебеси)

Вели къартдедемнинъ хатиралары

           Меним   адым Умаров Камрон. Мен тарих, анатомия  илимлеринен   меракъланам. Озь аилемнинъ тарихини бир къач йыл девамында огренем. Асылында, эр бир инсан  7 къат  несилини бильмек керек  дейлер.

         Мен де озюме ойле макъсат къойып Аиле шеджеремни огрендим.

Якъында исе Лиля битам манъа 1922( бинъ докъуз юз йигирми экинджи) сенеси Къырымнынъ  Улакълы коюгде догъъгъан Вели къартдедем балаларына язып къалдыргъан мектюпни косьтерди.

         Вели къартдедем окъумышлы ве бильгили инсан эди ве озь эдждатларына аилесининъ тарихины икяе этмеге зарур корьгкен.

         Мен бу къыйметли мирасны дикъкъатнен окъудым ве сизге беян этмеге ниет эттим.

Алемизнинъ яш несили-Мен

Зера-меним анам

сонъра - меним битам -Ремзие

онынъ татаcы-Лиля .....

Къартдедем-Вели

Къартдедемнинъ бабасы-Яя

Къартдедемнинъ къартбабасы- Салядин

 Вели къартдедемнинъ мектюби

"Несильге къалдырам"

          Къартбабам, чокъ йыллар эвельси,  Кезлев уездининъ Алач коюнде топракъ алып  багъ-багъча осьтюрген. Сонъра, аллы-такъатлы Ойсункъы коюне кочип, анда да ходжалыкъ алып баргъан .

     Куньлерден бир кунь, 1854-1855 сенелери Акъяр мудафаасынынъ регъбери Алматымакъ денъиз ялысыны мудафаагъа азырлыгъыны козьэткенде тачанкасынен бизим койден кечкенде токътай ве кой акъсакъалларыны топлап , оларнен берабер мушавере кечирген .

  - Сизинь койде Акъяр армиясыны кой махсулатынен темин эте бильген бир адам тапылмазмы ?- деп суаль берген .

 Акъсакъаллар мушавере япып: "Бу ишни Салединнинъ огълу Яя япа билир ", - деп джевам берелер. Мудафаа регъбери Нахимов шу вакъытта : " Мен оны мобилленген саям " ,- деп озюнен берабер Акъяргъа алып кеткен .

    Акъярдан фронт кассасындан акъча алып къарт Яя къартдедем заготовка азырлавыны башлай, бутюн дженк девиринде Къырымнынъ сырт тарафындан башлап, Украинанынъ дженюп тарафандаки помещиклерден махсулатны сатып алып къарарнен юзьлернен къой , юзьлернен чувал ун , арпа, джылап Акъяр фронтына интендант башлыгъына айдата, армияны кереги киби темин эте. Генерал Чубовский онынъ беджерген  ишини корип пек мемнюн къала , Яянен достлаша .

          Ниает, Къырым дженки биткен сонъ, сагъ къалгъан офицерлерге Петербургдан мааш келе .

   - Яя, санъа мааш кельмеди, чюнки сен арбий джедвельде ёкъсынъ , бу хусуста мен императорнен келиштим . Санъа бу армиядан мааш берильмей , къалгъан мал мааш ерине бериле .  Санъа учь юз дане франсыз пленлерни берем. Укюмет теменаты иле учь ай девамында оларны сенинъ ходжалыгъында чалыштырмагъа изин  бериле , - деп, Яя къартбабам иле ачыкъ эсап кесиле .

   Дженк армиянынъ рехбери : " Сагъ къалгъанларгъа янъы чинлер кельди , сен   исе арбий джедвельде олмагъанынъ ичюн , санъа бир шей ёкъ . Лякин император санъа граждынлыкъ чини - "Атаман Крыма" рутбесини (чинини) берди " , -деди .

    Дженк биткен сонъ, юз файыз муаджирликке кеткен Алма-Кермен коюнинъ малы-мулькю, топрагъы, багъ-багъчасы отставной генерал Чубовскийнинъ къолуна кечти. Лякин Чубовский арбий достлукъны унутмай.  Бизим къорантамызгъа келип, корюшип тургъан .

         Яя "атаман" вефат эткенине бакъмадан , Абдугъани эмджемни медресини битиргенинен Алма-Керменде кятиплик ишлерни девам этмекни теклиф эте . Абдулгъани бош, бакъымымсыз къалгъан Джума джамисининъ тамир ишлерини беджермеге  бойнуна ала ве элли десятина ерни  вакъуф адына  яздыра .

         Лякин  Къырым муфтияты Абдугъани эмджеме кятиплик япмагъа разылыкъ бермей , чюнки онынъ духовный рутбеси (чины) олмагъан . Буны эшиткен Чубовский эки афта ичинде император тарафындан берильген духовный рутбесини берильгени акъкъында эмирни алып кельген . Эртеси куню эмджем Алма-Кермендеки Джума джамисине кятип оларакъ таинленген. 1917 сенесине къадар шу тёгеректеки он учь койнинъ Джума джамисинде  кятиплик япкъан.

  Яя къартбабам о вакъыт  эки огълуна Абдугъани ве меним бабам - Халильге яхшы эв ясата . Муса  къартбабамнынъ эки къызны  акъайгъа берип той япа . Бутюн  къалгъан барлыкъ , той ве балалар остьтюрюв масрафына кетти. 

          Рахметли къартбабам  алты бала къалдырып, яш вефат эткен . Мен дёрт яшында бабадан оксюз къалдым . Аилемизнинъ эки баласы яш вефат эткенлер.  Исмаил, Абий, Фатма ве мен (Вели) къалдыкъ . Мен он дерт яшында Акъмесджит кой ходжалыгъы мектебине окъумагъа кирдим . Бир йыл окъып "Крымпотребсоюз" мектебине авуштым. Кене шу  "Крымпотребсоюзнынъ" Кефедеки коператив техникумына кечип , оны 1934 сенеси битирдим. 18 яшымны толдургъанда Улусала саельпосынынъ реиси оларакъ чалышып башладым. Чокъ вакъыт кечмей мени учь айлыкъ махкемеджилер курсларына ёлладылар. 1937 сенесининъ сонъунда Бахчасарай район махкемесинде  чалышып башладым. Айны заманда,  юридик мектебининъ гъиябий болюгде окъудым . Махкемеджилер арбий  учетында тура эдим. СССР арбий назирлиги тарафындан манъа "Советник юстиции" унваны берильген эди. Экинджи джиан дженки башлагъан сонъ мени фронткъа алдылар. Немселер ноябрь айында Багъчасарайгъа 13 километр   якъынлашкъандже бутюн шеэр ве район адлиеджилик ишлерини алып бардым. Акъяр мудафаа совети, граждан махкемеси, прокуратура ишлери бутюнлей арбийлерге кечти .

    Дженк башланды. 1942 сенеси  Керчь, Кефени алгъаныны козьде тутып, мени Краснодар улькесиннинъ адлие идаресине ёлладылар .

         1942 сенесининъ февраль айына къадар немселер Краснодаргъа кельгендже чалыштым. Краснодар улькесиннинъ Ленинград районы юрконсультациясында  мудир  олып  чалыштым .

          Иште, меним азиз несиллерим, бу мектюпте  Яя къартбабамнынъ ве озюмнинъ  аятым  акъкъында бильгенлеримни язмагъа  тырыштым.

         Вели къартдедем озь халкъынен берабер иджрет елларыны кечти. Алла-Тааля онъа   Ана-Ватанынен къавушмагъа къысмет этти. 

         Вели къартдедем 98 яшына келип вефат этти.

Халилов Ресуль Аиле дегерликлери

Халилов Ресуль (Красногвардейск  виляети Октябрьское къасабасынынъ ОТК 1-джи санлы «Мектеп-гимназиясы» 5-В сыныф талебеси)

Аиле дегерликлери

 

Найе Бекирова

Акъмесджит ш. 23-нджи умутасиль мектебнинъ талебеси


 

Меметова Эльмаз (Амурское І – ІІІ басамакълы умумтасиль мектебининъ 4 сыныф талебеси)

Мен эдждатларымнен гъурурланам 

Мустафаева Айше Къартанамнынъ къазаны

Къартанамнынъ къазаны

Мустафаева Айше (Акъмесджит районы Денисовка умумтасиль мектебининъ 5-Б сыныф талебеси)

Карахалилова Алиме Анифе кхартананынъ Къураны

Карахалилова  Алиме (Богатое умумтасиль мектеби 10-джы сыныф талебеси)

Анифе кхартананынъ Къураны

     Меним битам, Налбант Айше абла, догъма Судакъ районы, Хапысхор (Морское) коюнден. О, эр даим бем-беяз марамасынен орьтюли, намаз къылгъан, элинде осюмлик урлугъындан япылгъан тесписинен акъылымда къалды. Озюмни бильгенимден берли, Айше битам эскирген, джылты агъарып къалгъан, саифелери сарарып, дагъылып башлагъан мукъаддес Къуранны окъуй эди.

     Битамны бойле арекетте олгъаныны корип, алышкъаным ичюнми, кичкене олгъаным ичюнми, бунъа эмиет бермей эдим. Лякин бираз буюген сонъ, бу мукъкъаддес китап мени пек меракъландырып, акълымда базы бир суаллер пейда олып башлады.

    Битам  джевап бермейип, ишмарнен беклемек кереклигини бильдирди. Бираз вакъыттан сонъ, назик сесинен:

-Бугунь Джума куню, мен Алла ёлуна, олюлернинъ джанына деп, Ясин окъудым,-деди.

- Амма не ичюн сен бу эски Къуранны окъуйсынъ? Бизде янъысы бар да!-дедим.

-Сен бу Къураннынъ тарихыны бильген олсанъ, бойле суаль бермез  эдинъ.

-Ойле олса, тариф эт, бита. Битам бираз вакъыт къыбырдамайып отурды. Эеджанланды. Сонъ козьлери яшланды. Агъыр кокюс кечирди, козьяшларыны сильди ве икяесини башлады:

-1937 сенеси Совет акимиетининъ диний хадимлер, зиялылыр, ватанпервер инсанларгъа къаршы алып баргъан ишлери энъ юкъары нокътасына еткен эди. Къырым да бойле ишлерден четте къалмады. НКВД хадимлери «халкъ душманларыны» джезалай эдилер. Тамам бойле акъсызлыкъкъа битамнынъ бабасы, меним къартдедем, Налбант мола Амет де огърай. Къартдедем XIX асырнынъ сонъларында Теккие коюнде (Мелехово кою) медресени мувафакъиетнен битирген. Сонъ Хапысхоргъа къайтып, налбантлыкъ япкъан. Бутюн джемаатнынъ урьметини къазангъан.

    Айше битам о вакъыт он яшларында экен. Бир  гедже НКВД хадимлери бутюн эвни тинткенлер, олгъан дин  китапларны, Къуранларны якъып, ёкъ эткенлер.  Амет дедени де алып кеткенлер. О, бир даа къайтып кельмеген. О вакъыт битамнынъ тизеси меним къарт битама (битамнынъ анасына): «Анифе абла, бу Къуранны ал, эски олса да, окъумагъа Къуранынъ олур»,-деген ве сакълап къалгъан Къуранны берген.

   Бу Къуран Къазан басмасынен басылгъан. Мукъаддес китапнынъ алы пек хор экен: саифелери сараргъан, дагъылып башлагъан. Якъында бу Къуран 1903 сенесининъ декабрь айында Къазан басмаханесинде басылгъаны белли олды.

    Къураннынъ янъы саиби Анифе къарт битамнынъ еди баласы олгъан. Совет акимиети халкъымызнынъ Аллагъа олгъан ишанчыны ёкъ этмеге истегенде, Анифе къарт битам, акъайсыз къалып, эм еди баланы бакъып осьтюрген, эм чалышкъан, эм де Алланы унутмайып, ибадетлерини япып, азиз Къуранны, окъугъан. Куньдюз, Къуран окъугъаныны бильмесинлер деп, пенджере къапакъларыны аралыкъ этип, индже ярыкъ ёлагъында окъуй экен. Бойле этип, Къуран озь Мукъаддес вазифесини янъы саибининъ элинде беджере. Окъуладжакъ вакъытта окъула, сонъ исе ят козьден гизли бир ерде сакъланыла.

    Еди йылдан сонъ халкънынъ башына сюргюнлик мешакъатлары тюше. Анифе бита, янына  Къуранны алып, сасыкъ вагон ичинде Озьбекистангъа, Ташкент виляети, Бегават Районы, ДВЗ №1 (Дальняя высылочная зона) чёллерине барып тюше. Халкъымыз ичюн окюнчли, кедерли куньлери Къуран, эльге алынып, буюк мукъайтлыкънен саифеленип, окъула.

    Анифе къарт битам дюньяны терк эткен сонъ, Къуран Айше битама  къала. Айше битам, алты баласы олгъанына, чалышкъанына бакъмадан, ибадетлерини къалдырмай къыла, Къуранны окъуй. Ойле де эскирген саифелери даа да ипрана. Онъа яхшы тамир керек, амма ойле бир уста ёкъ . Араштыра-араштыра «Посилок» деген къасабада Къуран тамирлеген бир къазантатар устасы тапыла. Бу адам (языкъ ки, адыны бильмейик) дагъылгъан саифелерни топлап, джылтыны да гъайырдан къаплап, Къурангъа янъы омюр бере.

    1976 сенеси Къуран садыкъ саибинен Ватангъа къайта ве 2013 сенесине къадар Айше битам онен айырылмай.

   Мен арапча окъумагъа огренсем, иншалла, яхшы корьсем, мытлакъ Къуран окъурым. Мукъаддес Къураннынъ саиби олурым ве битамдан къалгъан мирасны буюк гъурурнен сакълап келирим.

Авдиль Алие Фатиме къартананынъ шалы

Авдиль Алие (Богатое умумтасиль мектеби 10-джы сыныф талебеси)

Фатиме къартананынъ шалы

Фатиме къартана 1918 сенеси Ускют коюнде догъды. Бабасы Музаффар, анасы Сарие.  Фатиме къартана 1938 сенеси Авдиль Мамметке акъайгъа чыкъкъан. Оларнынъ докъуз баласы олгъан. Фатиме къартанам табак идаресинде учетчик,  къоджасы исе сельсоветте бухгалтер олып чалыша экен. 1944 сенеси  Ташкент виляети, Акъкъурган районы, Озьбекистаннынъ 5-йыллыгъы совхозына сюргюн этильгенлер. Бутюн халкъымыз киби олар да чокъ къыйынджылыкълар корип кечиргенлер. Фатиме къартананен Музаффар къартбабамнынъ учь къызы ачлыкъ ве хасталыкълардан вефат эткенлер. Озьбекистанда Маммет къартбабам кене де складда бухгалтер олып чалышкъан. Фатиме къартанам исе эв бакъкъан ве бала осьтюрген

   Бизим  къорантамыз буюк ве муаббет. Къорантамыз Вейсер къартбабам, Зульфие къартанан, анам, бабам, мен ве эки къыз къардашымдан ибарет. Даа якъында къорантамызнынъ башы Фатиме къартанам – къартбабамнынъ анасы эди. Афсус ки, о кечинди. Эвимиздеки чокъ шейлер бизге эр даим оны хатырлата. Зульфие къартанам онынъ базы урбаларыны сакълагъан. Оларнынъ арасында пек эски ве ипрангъан бир шал бар. Къартанамнынъ айткънына коре, бу шалны  Фатиме къартанагъа, 1938 сенеси акъайгъа чыкъкъанда, джиезлик оларакъ бергенлер. Эвельде,  сыджакъ усть урбасы олмаганда, Фатиме къартана бу шалнен сарынгъан. Къартанамнынъ бир-бири артындан  докъуз баласы олгъан. Оларны къартана шалгъа сара экен.

   Халкъымызны сюргюн эткенде, къартана бу шалнен геджелери балаларынынъ устюни орьтькен.

    1977 сенесининъ январь айында Вейсер къартбабам  къорантасынен   Къырымгъа къайта. Ватанда олгъанына бакъмадан, олар чокъ хорлангъанлар.

    Чокъ вакъыт пропискасыз, ишсиз яшагъанлар. Къоранта такъым дагъдан, чёльден мейва, фындыкъ, мантар джыйып, сатып, кунь корьгенлер. Бойле этип, ана-баба ве балаларыны бакъкъанлар.

    Фатиме къартананынъ шалы озь саибесинен Ватангъа къайтып кельген. Фатиме къартана онен омузларыны, я да белини сара экен.

    Бу къадар йылдан берли хызмет этип кельген шал пек ипрангъан, тешильген, сёкюльген. Амма Фатиме къартана элине ине алып, оны орьмелеген ве кене де къуллангъан. Фатиме къартанам кечинген сонъ,  Зульфие къартанам шалны онынъ эски долабына  джыйштырып къойгъан. Амма базыда, биз сувукълансакъ, бу шалны чыкъырып онъа сарынамыз, чюнки Фатиме къартана бизни де о шалнен сара эди.

Ибрагимова Асие Козь бебеги киби сакъла

Ибрагимова Асие (Красногорская общеобразовательная школа Ленинского районного совета, 6 класс)

 

Козь бебеги киби сакъла

     Февральнынъ башларында оджамыз «Аиле дегерликлери» деген ярыш элян этильгени акъкъында айтты. Ярышнынъ макъсадынен, шартларынен таныштырды.Бирден козь огюме тизанамнынъ кумюш къушагъы пейда олды.

      Вакъытны созмай къарт битамнынъ эвине бардым.Къарт битам докъсан яшында, сачлары чаларгъан, муляйим бир къадын. Докъсан яшында олсада бугуньгедже бизлерге чорап оре.

      О, эвде бир озю эди. Мени гузель къаршылап алды,эвдеки ве мектепте олгъан хаберлерни сорады. Тавалокъумнен чай ичип баягъы лаф эттик.Мен онъа ярыш акъкъында айттым.

       Къарт битамнынъ одасында эскиден къалгъан сандыкъкъа козюм тюшти. Онынъ ичинде мен киби къызчыкънынъ экиси сыгъа биле. Бу сандыкъ къарт битамнынъ келинлик сандыгъы олгъаны битамдан эшиткен эдим. О нишанладжакъта дайысы Кезлевнинъ усталарына оны сымарлагъан. Бу сандыкъ, къарт битам  киби Къырымдан къувулгъан вакъты Озьбекистангъа тюшип Къырымгъа къайтты. Сандыкъ ичиндеки шейлер, джиезлер ачлыкъ вакъты бир зенгинлик сайылгъан. Къарт битам дюльбер, пуллу фесини, зинет-инесини, инджисини бир пиала къатыкъкъа денъиштирип дайысынынъ, каделерининъ джаныны къутаргъан.

      Дейджегим, сандыкънынъ ичиндеки зенгинлик  кеткен сайын эксиле берген.Тек кумюш къушакъны ич бир шейге денъиштирмеген.

      Къарт битам «Бисмилля» деп, яваш сандыкъны ачты. Богъчаларнынъ тюбюнден бир къутучыкъ чыкъарды. Онынъ ичинден кумюш къушакъны чыкъарды, агълап опьти, сыйпады, сюртти. Бу къушакъ онъа пек къыйметли бир тюс олгъаныны анъладым. Бу къушакъны къарт битамнынъ белине той куню дайысы такъкъан эди.

      «Бу къушакъ манъа анамдан мирас, хатыра оларакъ къалды, - деди къалтыравукъ сеснен къарт битам. О, ольгенде мен учь яшында эдим.Бу къушакъ эр вакъыт янымда эди, анамны анъдыра эди. Манъа бахыт кетирди.Къызларымнынъ кичкенесине, мектепни битиргенде, багъышладым.Онъа да о бахыт кетирди. Окъуды, эвленди, белли инсан олды.Сен билесинъ, эки огълу бар, огълан торуны бар. Къызы ёкъ…Аткъанына коре бу къыйметли къушакъны санъа багъышлайджакъ. Санъа ляйыкъ деп сая.»

       Яваштан къапу ачылды.Тизанам иштен кельди. Мени корип къуванды.Козю къушакъкъа тюшти. Манъа бакъты, сонъ къарт битама.Къарт битамнынъ козьлери яшланды. Къушакъны алып мени белиме такъты. «Бу бизим аиле дегерлигимиз. Оны козь бебеги киби сакъла,» - деп мени къучакълады.Къарт битамнынъ козьлери йылтырай эди.

Бекиров Бекир Къаве дегирмени

Бекиров Бекир  (учащийся 7 класса Партизанской общеобразовательной

школы I-III ступеней) 

Къаве дегирмени

(эссе)

Бизим къорантамыз балабан: Ридван къартбабам, бабам, анам, татам, агъам  ве  мен.

Биз пек муаббет яшаймыз. Ридван къартбабам догъма Балакълава районы Уркуста коюнден. О, бизге озь къорантасы акъкъында сюргюнлик ве сюргюнликте кечирген яшайышлары акъкъында сыкъ-сыкъ икяе эте ве ана тилимизге, Ватанымызгъа севги ашлай, миллий урф- адетлеримизни урьмет этмеге огрете.

Бизим къорантамызда эски вакъытлардан къалгъан аиле дегерликлери бар, бу къаве дегирменидир, рахметли битамнынъ элинен нагъышлангъан ястычыкъ ве эльбез. Биз оларны къорантамызнынъ ремзи деп саямыз, амма мен къаве дегирмени акъкъында айырыджа икяе этмеге истейим, чюнки о, айры бир дикъкъаткъа ляйыкътыр.

Бу къаве дегирмени бизим къорантамызда та 1900 сенесинден берли. Меним Ридван къарбабамнынъ бабасы Бекир Къуртсеит огълу (1894 сенеси догъгъан) Майе къартбитама эвленгенде онынъ бабасы ве анасы оларгъа бу къаве дегирменини эдие эткенлер ве ойле этип бир асырдан берли бу дегирмен несильден несильге кечип кельген.

18 майыс 1944 сенеси Сталин режими халкъымызны Ватанымыздан сюргюн эткенде, битам дегирменни ве 10 килограммгъа якъын нохутны эвлеринден чыкъаргъан ве ачлыкътан къутарылгъанлар. Озьбекистанда отургъанда да къаве чекип ичкенде даима Ватынымызны анъгъанлар, дерсинъ, Къырымнынъ бир дады, бир къокъусыны ис эткенлер.

Къартбабам ве рахметли битам къайда олсалар да бу дегерменни янларында ташыгъанлар ве бойлеликнен, халкъымыз Къырымгъа  къайткъанда къарбабамнынъ къорантасы бу къаве дегирменини кене де юртумызгъа къайтарып кетиргенлер.

Мен эминим, биз де Къырымда догъгъан янъы несиль, бу къаве дегерменини айбетлеп къорчалармыз, чюнки о, бизим аилемизнинъ къыйметли дегерлигидир.

Мавлюдова Майе "Къыйметли шей"

"Къыйметли шей"

Мавлюдова Майе (Новосёловская ОШ 5 кл.)

Оказова Акиме Меним аилемнинъ аньанелери

Меним аилемнинъ аньанелери

Оказова Акиме (Перевальненская ОШ I-IIIступеней 10 кл)

Абибуллаева Фериде Къыйметли даре

                                                                   Къыйметли даре

Абибуллаева Фериде(Денисовка умумтасиль мектеби 9-Б сыныф талебеси) 

Смаилов Селим ЭМИНЕ КЪАРТАНАМНЫНЪ КИСЕСИ

Смаилов Селим (Нижнегорский къасабасы, 2-санлы мектеп,7-Б сыныф талебеси)

ЭМИНЕ КЪАРТАНАМНЫНЪ КИСЕСИ

                                                         «Бир терекнинъ тамыры,

                                                           Бир текненинъ хамыры.»  

                                                                            ( Аталар сёзлери) 

         Куньлернинъ биринде ана тили дерсинде оджамыз биз, талебелерге, бойле суальнен мураджаат этти: «Балалар, тамырлынъызны билесизми? Эджадларынъыз Къырымнынъ къайсы ерлеринден? Балалар сусып къалды. Тек Сервер адлы аркъадашымыз оджамызнынъ суалине толу джвап беди:

          - Баба тарафтан къартбабаб - Багъчарайлы, къартанам исе Сарабузлы.

         - Ана тарафтан къартбабам ве къартанам  - Багъасарайлы.

Машалла, Сервер, -деп алгъышлады оны оджамыз ве кене бизлерге мураджаат этерек, лафыны девам этти. – Озюни урьмет эткен эр бир инсан озь тамырларыны мытлакъ бильмек керек. Баба-деделеримиз бефтан ерде айтмагъанлар: «Терек не къадар юксек оссе де, тамыры ердедир.» Онынъ ичюн тамырларымызны бильмелимиз. Тамыр дегенде, биз кечмиште яшагъан сой-сопларымызны, тувгъанларымызны назарда тутамыз. Дерслер биткен сонъ, эвге къайтып кельдим де, анамдан тамырларымыз акъкъында сораштырып башладым, оджамыз бу мевзуда вазифе бергенини айттым.  Анам  пек табиатлы, акъыллы инсан.  О эр шейни деръаль анълады да, оданынъ бир кошесинде тургъан сандыкъны ачып, эски фотоальбомны чыкъарып, мени меракъландыргъан шейлерни анълатып башлады. Альбом ичиндеки сараргъан, базыларынынъ кошелери йыртылгъан фоторесимлерни огюме къойып, икяесини башлады.  Невбеттеки фотосуретни чыкъарып, Эмине къартанасы акъкъында тарифлеп башлады. Сонъ ернинден турды да, сандыкътан кичкене бир шей кетирип, манъа узатты. Элимде тургъан, алтын йиплернен нагъышлангъан эшьяны козюмден кечирдим ве бу не олгъаныны сорадым.                                               

            Анам манъа кисенинъ не олгъаныны, оны ким япкъаныны, не ичюн кереклигини  -  эписини айтып берди. Мен кисени сакътлыкънен элиме алып, козьден кечирип чыкътым. Пек назик, бархаттан япылгъан кисе, алтын йиплернен нагъышлангъан. Бойле гузелликни  япмакъ ичюн, акъшам устьлери, фенер ярыкълыгъы астында,  бу къызчыкъ баягъы    вакъытыны сарфлагъан олса керек. Чокъ вакъыт сандыкъта сакълангъаны ичюн,  тюсюни биле джоймагъан,  санки земаневий эшьялардан бири олып козюме корюнди.

   - Бу дюльбер кисени ким ойле дюльбер нагъышлап япты? –деп сорадым мен. Бир эски фоторесим  косьтерген эдим санъа, акъылынъда бармы?  Мына шу кисени узакъ кечмиште къартанамнынъ къартанасы нагъышлагъан, - деди анам. Мен шу арада альбомдан эски ресимни тапыштырып, анама косьтерип, бу инсан акъакъында чокъча бильмек истегенимни анама бильдирдим. 

                                                                                                                                                Бу кисени бойле усталыкънен беджерген къартанамызнынъ ады    -   Эмине.

О,  Къырымда, Кезлевден пек узакъ олмагъан  Бешплав коюнде   Мамут аджы адлы адамнынъ къорантасында дюньягъа келе. Бабасы пек зенгин, амма намуслы, тирнекли, эмексевер инсан олгъан. Озюнинъ 60 гектар топрагъында о, захире, мысырбогъдай, себзе етиштире, койлюлерни де ишнен темин эткен. Ондан гъайры, къорантанынъ атлары, сыгъырлары, эчки-къойлары да аз дегиль эди. Аиледеки къадынлар нагъышнен огърашкъанлар. Олар нагъышлагъан марамалар, киселер, феслер  Кезлев базарларында шан-шурет къазангъан эшьялар эди. Амма языкъ ки, - девам этти лафыны анам,- Эминенинъ омюри къыскъа олды. Йигирми беш яшында агъыр хасталыкъкъа огърай ве вефат эте. Онынъ акъайы, Абляким адлы эништемиз совет укюметининъ бутюн зулумлыкъларыны башындан кечирген инсан эди. Эки аты олгъаны ичюн, оны «кулак» адыны такъыштырып, Уралгъа сюргюн этелер.  Эвинден чыкъарылгъанда, о бу кисени къойнуна сакъламагъа  етиштире,   чюнки бу кисе  Эминесини хатырлаткъан екяне бир тюс эди. О, Эминени пек севе экен.   Къартанамнынъ къартанасына бу кисени дженк арфесинде Уралдан къайткъан бир семетдешимиз мектюп иле кетирип бере.  Кисенинъ янында бойле сатырлар  бар эди:

                 «…Эвлятларым, асретликни

                        Гедже-куньдюз чекерим,

                        Козьлеримден къанлы яшлар

                        Ягъмур киби тёкерим…

                        Эджель келип, алса джаным,

                        Мен асретнен кетерим..»

       Мына, бойле этип Эмине къартанам нагъышлагъан кисе кене Къырымгъа къайтып чыкъа. Амма озюнден не хабер, не тебер эшитиле. Кисе эвлеринде мусафирлер одасында ер тапа, ичинде эльнен язылгъан назар дуасы сакълана. Миллетимизнинъ башына бинълернен беля кетирген дженк башлана. Кисени сандыкъ ичине сакълайлар. Сонъ андан чыкъарып, къуран къапына ерлештирелер. 1944 сенесининъ апрелине къадар къоранта хорлукъ, ачлыкъ чекип, оккупацияда яшай. Ниает, совет ордусы Къырымны азад эте.Амма бу къуванч чокъкъа сюрмей. Майыс 18-де танъда къапу къакъылды, совет субайынен эки аскер кирип, сюргюнлик акъкъында илян эттилер. Къоранта башы Алим къартбабам озюни джоймайып, шу арада аскерлерге ракъы теклиф эте. Олар 15 дакъкъа вакъыт берип, озьлери масса башына отурып ракъы ичелер. Бу арада Алим къартбабам эвдекилернен ёлгъа азырланмагъа етиштире. Биринджи невбетте къуранны алалар, сыджакъ урба, бир эки ёргъан, ун, курьпе.  Къуран къапы ичинде исе кисе де бар эди. 

          Озьбекистанда оларнынъ къоранталары Къашкъадарья виляети, Китаб районынынъ Сарасиё къышлагъына тюшелер.Вакъыт- сааты кельгенде Айше къартанам кисени анамнынъ анасына, яни меним Санаре къартанама бере. О исе озь невбетинде кисени меним анамгъа, Зерагъа багъышлай. Шимди биз ичюн пек къыйметли бу дигерлик эвимизде сакълана. Кене чокъ йыллар эвелькиси киби диварда асылы. Ичинде исе – назар дуасы….Мен козь огюме Эмине къартанамны кетирмек истесем, козь огюмде къартанам ве анамнынъ мераметли, ачыкъгонъюль, кулерюзьлю сымалары джанлана. Менимдже, бойле дюльбер эшьяларны тек бойле ишкир, сабырлы, миллетини севген къырымтатар къадын-къызлар япа биле. Вакъыты кельгенде, кисе меним къыз къардашыма, Селимеге бериледжек. Селиме кисени, Алла къысмет этсе, озь невбетинде озюнинъ эвлядына багъышлар. Мен эминим, несиллер арасындаки багъ ич бир вакъыт узюльмез, чюнки бу кисе адий бир эшья дегиль, бу кисе эджатларымызнынъ тюсюдир! Миллетимизнинъ бир дирем олса да, медениет левхасыдыр! Бизим тамырларымызнынъ нишаныдыр! Бизим кечмишимиздир! Кешмишини бильген халкънынъ  келеджеги   парлакътыр!  

XX асырнынъ башында нагъышлангъан «Кисе».

Алиева Сабрие Намазлыгъын тарихы

Алиева Сабрие (Судакъ районнынъДачное умумтасиль мектебининъ 7-джы сыныф талебеси)

 Намазлыгъын тарихы

Мен , Алиева Сабрие Къырымнынъ Судакъ шеэринде 2001 сенесинде дюньягъа кельдим . Бизим къорантамызда алты адамдан ибарет : анам , бабам , эки къыз кадем , бир огълан кадем ве мен . Мен Судакъ районнынъДачное умумтасиль мектебининъ 7-джы сыныфда окъуйым .

Къырытатар тили дерслеринде биз тилимиз , эдебиятымыз ве Ватанамызнынъ  тарихыны огренемиз . Бизим оджамыз  Джанай Земфира Решатовна бизге даима :ана тилимизге севги  ашлата . Бизим ана тилимиз – энъ дюльбер тильдир . Земфира оджа манъа бу ярашта ярдым этерим деди . Бу ишни онынъ ярдымнен яздым .Ярыш ичюн мен махсус презентация азырладым .

Ана тилим

Эр бир халкънынъ озь тили бар

Яресинен сырдашкъан ,

Балдан татлы о тиль онъа ,

О ,бир вакъыт  унутылмай .

Меним тувгъан халкъымнинъ да

Озь тили бар йырлашкъан ,

Бинъ тиль йылдыз арасында

Бу тиль манъа – толгъун ай .

Бу тиль мени бешигимде

Айненинен осьтюрген  ,

Яшлыгъымдан етеклей о ,

Тутып меним къолумдан .

Бир эджасын джоймам онъынъ ,

Бир арифин унутмам ,

Тувгъан халкъым оннен бахтлы –

Урь аятнынъ къойнунда !

Ремзи Бурнаш .

Кириш сёз .

.

Ислям дюньясынынъ медениетлеринде намазлыкъларнынъ чешит тюрлю вариантлары бар , лякин оларнынъ бир умумий хусусиети бар : намазлыкънынъ меркезий ери П-шекилли сызыхнен сызыла . Бойле этип къыбла тарафы  бельгилене эди .

Къырымтатар намазлыкъларгъа парча , йипек басмалар ишлетиле эди . Индже басма земаневи варианта бу ситец ве сатин .

Басмалар эр вакъыт чешит-тюрлю ренклерде эди . Энъ популяр алтын-ешиль, ачыкъ тюсте ,терракот ве къою мавы ренкте ола эдилер .

19 арасынынъ экинджи черигинде татарларнынъ намазлыкълары гуяш ве осюмлик орьчелеринен яраштырылгъан эдилер . Намазлыкъларны тек дува къылмакъ дегильде , эвлерни де яраштырмакъ ичюн къуллана эдилер.

Бойле намазлыкълар озь зенгинлигинен ве орьнеклернинъ гузеллигинен айырылып тура эдилер .

Намазлыкъ эр бир къорантасында бар эди , чюнки эр бир адам бай я да фукъаре олгъанына бакъмадан намаз къыла  эди .

Къадын усталар намазлыкъны нагъышнен дюльберлештире эдилер . Нагъышнен эм къарт , эм де яш къадынлар меракълана эдилер .

Ислям динни ,адамларны ,айванларны ве башкъа табиот  корюнишлерни тасвир этмеге ясакъ эте .

Меним Салиха Шерфе къартанам дёрт яшында башлап дин мектепте окъугъан . Арап тилинде окъумагъа ве язмагъа гузель менимсеген.

Меним къартанам докъуз яшинда башлап беш вакъыт намаз къылмакъ башлагъан ве омюрининъ сонунадже Къуран Керимни окъугъан .

Салиха Шерфе къартанам  йигирими эки яшында койдеши Али огълу Ганийнен  къоранта  къургъан . Акъайы Ганий латин ве кирил арифлеринден окъуп , оджалыкъ курсларны битирип 1941 сенесине къадар Къоз коюнде  башлангъыч мектепте оджа олып чалыша . Бу  намазлыкъ докъуз яшындан   берли даима онынъ янында эди. Къартанамнынъ анасы къызынынъ намаз къылгъаныны корип 1911с. Бахшыш этти .Омюрнинъ сонъунадже къартанам бу намазлыкъта намаз къылгъан .

Салиха Шерфе бутюн  хорантасынен 1944 с. Узбекистангъа сюргюн этильген . Бир озю колхозда чалышып алты баланы остюрген. ( олардан экиси Узбекистанда вефат эткен. )Дёрт баласы ватанымызда Къырымда яшайлар . Олардан бириси меним дедем Рустем Али огълу .

1990 с. Рустем огълусынен берабер Салиха къартанам да Ватанына къавушты .

Намазлыкъ да озь юртуна къайтты . Салиха Шерфе къартанамнынъ алты баласындан 78 дане торун ве торунчалары бар .

2005 с. Таракъташ коюнде Рустем огълунынъ эвинде Салиха къартанам 103 яшында вефат этти .

Бу намазлыкъта Салиха Шерфе къартанам 9 яшында башлап , вефат эткенине къадар намаъ къылды .

Намазлыкънынъ элшети шундаки , бу дегермек тап 1910 с. Бу куньлердже сакъланып кельген . Онынъ орьнеклери саде олгъаны буны тасдыкълай . Темиз юнден тикильген бу намазлыкъ бизим къарсамбалы тарихымызнынъ шаатыдыр .

Къартанамдан онынъ къураны ,теспеси , легени , урбалары , фотолары да къалгъан .

Меним Рустем дедем эписини анасынынъ догъмуш Къоз коюнинъ музейин теслим этти 

 Бу ишни язаркен менбизим аилемизнинъ тарихыны бильдим .

Бу конкурснынъ тешебюсчилерине буюктен буюк минетдарлыкъ бильдирмеге истейим , чюнки бизни тарихнен , миллетинен якъынлаштыра.

Айгерджи Медине КЪАВЕ ДЕГИРМЕНИ

КЪАВЕ ДЕГИРМЕНИ   Айгерджи Медине (7 номерли умумтасиль мектепнинъ 2 А сыныф талебеси )

Джапаров Мимет (Крымское республиканское учебное заведение «Керченский медицинский колледж имени Г.К. Петровой» )

Ташчыкъ

Бизим къорантамызнынъ аиле дегерлиги- ташчыкъ. Бу ташчыкъ, бир бакъышта, адий ташларгъа бенъзей, амма онынъ озь тарихы бар. Бу ташнен багълы адисе-вакъианы къартбабам кенди огълуна икяе эткен- меним бабама, бабам исе- манъа.

Дженктен эвель къартбабамнынъ къорантасы къулан чёллер арасында Ойрат коюнде яшагъан. Бу ерлер пек дюльбер эди, чюнки койнинъ бир тарафында ешиль чёллер, диггер тарафында исе Къара денъиз бар эди. Къартбабамнынъ эви денъизнинъ ялысында ерлеше эди. Койде чокъбалалы къоранталар аз дегиль эди. Адамлар Алла Таалянынъ эмрине бойсунып, гъайретнен чалышып, муаббет-муаббет яшагъанлар.

1944 сенеси къырымтатар халкъы фаджиалы сюргюнликке огъратылды. Къартбабамнынъ къорантасы Самаркъанд виляетине тюшти. Къалгъан сой-соплар, ватандашлар бутюн Орта Асиянынъ кошелерине дарма-дагъын олды.

Бу дешетли йыллары чокъусы адамлар бир-бирини  джойгъан, атта олю я да тири къалгъанларыны бильмей эдилер. Бунъа бакъмадан, яшайыш девам эте: янъы къоранталар къурула, балалар догъа, миллет сагъ къалды ве Ватангъа къайтмагъа умютини джоймады.

1968 сенеси къырымтатарларгъа озь Ватанына кирмеге изин берильди. Къартбабам аллель-аджеле учакъкъа минип, Къырымгъа ёл ала. Азиз, мукъаддес топракъкъа адым баскъанда, онынъ юрегини къаплап алгъан ис-дуйгъуларыны адий сёзлернен тарифлемек мумкюн дегиль.

Къартбабам догъгъан коюне етишип кельди. Виран олгъан эвлерининъ арасында юрьгенде, гъам-къасеветтен юреги сыкъылды. Мында, бу ерлерде факъыр, амма бахтлы, унутылмайджакъ балалыгъы кечти…

Къартбабам къуюгъа якъынлашты. Бу къуюнынъ татлы суву бутюн кой эалисини теминлей эди.

Ниает озь эвине де барып етти. Бош, ипрангъан, виран  олгъан эвни, азбарны айланып чыкъты. Отурып, дженкте эляк олгъан бабасыны, сюргюнликте ольген севимли анасыны  хатырлап, агълады. Бутюн балалыгъы козь огюне кечти. Эппейи вакъыт отургъан сонъ, къартбабам сагъ къалгъан дивардан бир ташчыкъ чыкъарды. Мына бу ташчыкъ бизим аиле дегерлигимиз олып къалды.

Бу дешетли йыллары чокъусы адамлар бир-бирини  джойгъан, атта олю я да тири къалгъанларыны бильмей эдилер. Бунъа бакъмадан, яшайыш девам эте: янъы къоранталар къурула, балалар догъа, миллет сагъ къалды ве Ватангъа къайтмагъа умютини джоймады.

1968 сенеси къырымтатарларгъа озь Ватанына кирмеге изин берильди. Къартбабам аллель-аджеле учакъкъа минип, Къырымгъа ёл ала. Азиз, мукъаддес топракъкъа адым баскъанда, онынъ юрегини къаплап алгъан ис-дуйгъуларыны адий сёзлернен тарифлемек мумкюн дегиль.

Къартбабам догъгъан коюне етишип кельди. Виран олгъан эвлерининъ арасында юрьгенде, гъам-къасеветтен юреги сыкъылды. Мында, бу ерлерде факъыр, амма бахтлы, унутылмайджакъ балалыгъы кечти…

Къартбабам къуюгъа якъынлашты. Бу къуюнынъ татлы суву бутюн кой эалисини теминлей эди.

Ниает озь эвине де барып етти. Бош, ипрангъан, виран  олгъан эвни, азбарны айланып чыкъты. Отурып, дженкте эляк олгъан бабасыны, сюргюнликте ольген севимли анасыны  хатырлап, агълады. Бутюн балалыгъы козь огюне кечти. Эппейи вакъыт отургъан сонъ, къартбабам сагъ къалгъан дивардан бир ташчыкъ чыкъарды. Мына бу ташчыкъ бизим аиле дегерлигимиз олып къалды.